baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 104 – PAŁAC JULIUSZA HEINZLA / i inne siedziby rodziny Heinzlów/

piątek, 14 marca 2025

PIOTRKOWSKA 104 – PAŁAC JULIUSZA HEINZLA / i inne siedziby rodziny Heinzlów/

W latach 30/40. XIX wieku właścicielem nieruchomości przy ówczesnej Piotrkowskiej 528, dzisiaj Piotrkowska 104, był mechanik, Jan Kiesewetter, jeden z nielicznych w mieście mechaników maszyn.
W latach 40/50. XIX wieku właścicielem posesji został tkacz, Gabriel Kneschke. Zgodnie z dokumentem spisanym w łódzkim Magistracie, w październiku 1841 roku, Kneschke sprzedał nieruchomość Karolowi Gottliebowi Finke. Karol Gottlieb Finke, tkacz, urodził się ok. 1808 roku w Saksonii, zmarł w Łodzi w 1860 roku. Na froncie Piotrkowskiej stał w tym czasie drewniany dom kryty gontami.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

"Führer durch Lodz", 1893.

(dawna numeracja ulicy Piotrkowskiej - nr 258, to dzisiaj Piotrkowska 104.

Przeczytaj w baedekerze:

NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

"Führer durch Lodz", 1898.

Przy obecnej Piotrkowskiej 104, w połowie lat 60. XIX stulecia, rozpoczął swoją karierę przemysłową jeden z największych łódzkich fabrykantów, Juliusz Heinzel.
Tak pisze Jan Petersilge w kalendarzu wydanym w 1870 roku:
„Mechaniczna tkalnia Juliusa Heintzla. Założona w roku 1865. Zatrudnia 190-200 osób; zużywa surowca za 130000 rubli; dostarcza gotowe towary za 200000 rubli rocznie; płaci 17000 rubli rocznie za cła i koszty przywozu surowca”.

Juliusz Heinzel (1834-1895)

Juliusz Heinzel baron von Hohenfels urodzony 2 grudnia 1834 roku w Łodzi, zmarł w 1895 roku w Coburgu w Turyngii.

Rodzina Heinzlów przybyła do Łodzi prawdopodobnie z Czech, choć ojciec był Niemcem. Syn Jana i Franciszki Hanke otrzymał solidne choć domowe wykształcenie średnie. Po studiach technicznych wstąpił do zgromadzenia łódzkich majstrów. Praktykę zdobywał w tkalni Scheiblera. Uczestniczył w łódzkich buntach robotniczych 1861 roku. Później założył na ulicy Piotrkowskiej 104 własną mechaniczną tkalnię towarów wełnianych. W przeciągu kilku lat wyrósł około 1874 roku na "króla wełny" nie tylko łódzkiego. W 1891 roku nabył dobra ziemskie i zamek Hohenfels w księstwie Sachsen-Coburg-Gotha wraz z przywiązanym do nich tytułem barona. Był to jedyny tego typu przypadek w Łodzi. Po śmierci ojca, majątek przejął Juliusz Teodor Heinzel.

Dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwo włókiennicze Juliusza Heinzela zajmowało sukcesywnie sąsiadujące parcele - przy obecnej Piotrkowskiej 102a, 104a, 106 i 102.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1897.

Przeczytaj w baedekerze:

PIOTRKOWSKA 102. Dawna kamienica Alberta Starke.

PIOTRKOWSKA 102a. Dawny dom Romana Borkenhagena.

"Führer durch Lodz", 1893.

W pierwszej tkalni mechanicznej, zbudowanej w 1865/1866 roku, zaopatrzonej w maszynę parową o mocy 35 KM, pracowały 32 krosna. Pod koniec lat 70. XIX wieku pracowało już ponad 900 krosien mechanicznych, wyrabiających tkaniny wełniane i półwełniane.

Tkalnia Juliusza Heinzla.

(źródło fotografii: Refotografie )

Widok fabryki Heinzela z lat 80. XIX wieku przedstawia litografia, zamieszczona w jubileuszowym wydaniu "Lodzer Zeitung".

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung" 1863-1913.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1897.

Pałac Juliusza Heinzela, który stanął na froncie Piotrkowskiej na początku lat 80. XIX wieku. Wybudowany został według projektu Hilarego Majewskiego, a jego budowniczym był przyszły zięć Juliusza Heinzla – Otto Gehling.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Przeczytaj w baedekerze:

DOM OTTO GEHLIGA - czyli dążenie do „zachowania czystości stylu i wdzięcznej harmonii..."

Pałac Juliusza Heinzla przy ulicy Piotrkowskiej.

Fot. Bronisław Wilkoszewski (zbiory Muzeum Miasta Lodzi)

Przeczytaj w baedekerze:

Bronisław Wilkoszewski - łódzki Canaletto

oraz:

Łódź przełomu XIX i XX wieku. Fotografie Bronisława Wilkoszewskiego/ zbiory Muzeum Miasta Łodzi.

Opis przedsiębiorstwa Heinzela, napisany jeszcze za jego życia, można przeczytać w Kalendarzu „Łodzianin” z 1893 roku:

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

...oraz w przewodniku "Führer durch Lodz" wydanego przez Cezarego Richtera, z tego samego roku:

"Führer durch Lodz", 1893.

"Führer durch Lodz", 1898.

Pałac Juliusza Heinzla był pierwszą wystawną rezydencją fabrykancką przy ulicy Piotrkowskiej. Wzniesiony został w latach 1880/1882 roku, w stylu nawiązującym do włoskiego renesansu.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1905.

Pałac usytuowany został przy fabryce wyrobów wełnianych, w linii regulacyjnej ulicy, tuż przed zabudowaniami fabrycznymi, rozciągającymi się w głębi posesji. Była to budowla w stylu eklektycznym, z przewagą elementów nawiązujących do renesansu berlińskiego. Pałac składał się z trójkondygnacyjnego korpusu głównego oraz niższych skrzydeł bocznych i dwóch pawilonów, zakończonych 65 wieżami, oddzielonych od pałacu ozdobną kratą. Z biegiem lat ulegał modyfikacjom i przebudowom, szczególnie skrzydła boczne.

Pełna dostojeństwa siedmioosiowa budowla otrzymała bogaty wystrój dekoracyjny.

Część parterowa boniowana i rustykowana podtrzymuje wyższą kondygnację spiętą dwoma wykuszami zwieńczonymi balkonami o ozdobnych balustradach.

Między nimi znajduje się pięć okien opiętych kolumnami, podtrzymującymi trójkątne tympanony.

Poddasze opasane jest fryzem z reliefami przedstawiającymi symbole handlu i przemysłu.

"Panorama", dodatek ilustrowany "Republiki", rok 1931.

Budynek wieńczy attyka z umieszczoną w części centralnej rzeźbą, przedstawiającą upersonifikowaną Wolność, Przemysł i Handel.

"Dziennik Łódzki", rok 1974.

Pałac łączył funkcje komercyjną, reprezentacyjną i mieszkalną. W głębi posesji znajdowało się rodzinne przedsiębiorstwo.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1907.

W 1890 roku powołano do życia Towarzystwo Akcyjne Manufaktur Wełnianych Juliusza Heinzla, z kapitałem zakładowym 3 mln rubli. Zakład zatrudniał 1800 robotników, którzy produkowali ryps, kaszmir, atłasy, kamloty i tkaniny konfekcyjne damskie i męskie. Roczny obrót wynosił 5 milionów rubli. Firma miała swoje przedstawicielstwa w Moskwie, Wilnie, Warszawie, Petersburgu, Charkowie, Berdyczowie, Rostowie, a wywóz tkanin do Cesarstwa obejmował 70% produkcji.
Juliusz Heinzel pełnił wiele zaszczytnych funkcji w różnych instytucjach gospodarczych i dobroczynnych, między innymi był prezesem zarządu Straży Ogniowej w Łodzi, inicjatorem i prezesem Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności. W 1891 roku kupił dobra Hohenfels i przywiązany do nich tytuł barona.

"Lodzer Informations und Hause Kalender", 1910.

Wyroby Heinzla otrzymywały wyróżnienia na Międzynarodowych Wystawach Przemysłowych w Amsterdamie, Paryżu i Neapolu.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1911.

Tkalnie i przędzalnie przy Piotrkowskiej 104 dały początek drugiemu kompleksowi przemysłowemu Heinzela. W południowej części miasta, na obszarze pomiędzy ulicą Piotrkowską, Brzeźną i Dziką/Mikołajewską (dzisiaj ul. Sienkiewicza), powstały obiekty zamykające cykl technologiczny - farbiarnie, drukarnie i apretury – przy Piotrkowskiej 224/226.

Jednodniówka "Ratujcie Dzieci" z 11 czerwca 1916 roku.

Piotrkowska 224/226. W głębi widoczne zbudowania fabryczne Heinzlów.

Dzisiaj przy Piotrkowskiej 224 możemy podziwiać modernistyczny budynek wybudowany w latach 1935-1937 dla małżeństwa Stanisławy i Kazimierza Monitzów, zaprojektowany przez Henryka Lewinsona.

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung" 1863-1913.

Poza firmą przy ulicy Piotrkowskiej Juliusz Heinzel, (wraz z Juliuszem Kunitzerem) był współwłaścicielem Widzewskiej Manufaktury.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1903.

Przeczytaj w baedekerze:

WIDZEWSKA MANUFAKTURA - historia miejsca.

Po śmierci Juliusz Heinzel spoczął w pięknym, neorenesansowym mauzoleum na Starym Cmentarzu w części katolickiej.

Stary Cmentarz przy ulicy Ogrodowej.

Przeczytaj w baedekerze:

Łódź. Stary Cmentarz przy ulicy Ogrodowej. Rzymsko-katolicki cmentarz św. Józefa.

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitnung" 1863-1913.

"Tydzień", rok 1895.

"Rozwój", rok 1899.

W okresie I wojny światowej fabryka została okradziona i zdewastowana przez Niemców. W opustoszałych halach fabrycznych Juliusz Teodor Heinzel, jako przewodniczący kwesty „Ratujcie Dzieci”, zorganizował z innymi przemysłowcami dużą wystawę dzieł sztuki.

"Godzina Polski", rok 1917.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

Dziennik Urzędowy Komisariatu Ludowego m. Łodzi, rok 1919.

Po wojnie zakład już nie odzyskał dawnej mocy produkcyjnej. Po stratach wyniesionych z I wojny światowej, przedsiębiorstwo nie odzyskało już dawnej świetności.

Kalendarz Informator m. Łodzi i woj. łódzkiego, rok 1923.

W 1925 roku ogłoszono upadłość Towarzystwa Akcyjnego "Juliusz Heinzel".

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

W 1925 roku ogłoszono upadłość firmy, a budynki fabryczne były wynajmowane przez syndyka różnym przedsiębiorcom, między innymi Dawidowi Wajdengartowi – właścicielowi tkalni jedwabnych tkanin na krawaty, zatrudniającemu 32 robotników; Beniaminowi Chmielnickiemu – producentowi chust i szali wełnianych, zatrudniajacych 30 robotników; Zygmuntowi Żyżniewskiemu – właścicielowi firmy „Import Samochodów”, Oskarowi Guhl – prowadzącemu sprzedaż różnych środków chemicznych, barwników i preparatów farmaceutycznych, firmie "Trójkąt" oferującej wyroby gumowe, i innym.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

W latach 20. XX wieku funkcjonował pod tym adresem skład i siedziba zarządu Spółki Akcyjnej Przemysłu Bawełnianego B. Freidenberg. Obiekty fabryczne Bera Freidenberga zostały wystawione w latach 90. XIX wieku przy obecnej ulicy Kilińskiego 210.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

"Głos Kupiectwa", rok 1928.

W okresie międzywojennym mieściła się tutaj siedziba zarządu i skład wyrobów fabryki "Bracia Bukiet" (Abram i Naftali Bukiet).

Księga adresowa, rok 1938.

W latach 20. XX wieku w pomieszczeniach przy Piotrkowskiej 104 miała swoje biuro agencja kredytowo-informacyjna "Wywiad".

"Głos Polski", rok 1923.

"Republika", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

Tygodnik "Prawda", rok 1927.

"Głos Kupiectwa", rok 1927.

W latach 30. XX wieku w pomieszczeniach przy Piotrkowskiej 104 mieściło się Kuratorium Szkolne.

"Echo", rok 1929.

W 1935 roku otwarto tutaj Miejskie Muzeum Etnograficzne.

"Głos Poranny", rok 1935.

Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.

Licytacja budynków w 1936 roku przypieczętowała los firmy Heinzlów.

"Głos Poranny", rok 1935.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Głos Poranny", rok 1938.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej przy Piotrkowskiej 104 mieścił się łódzki oddział Polskiej Agencji Drzewnej "Paget".

"Głos Poranny", rok 1937.

"Ilustrowana Republika", rok 1937.

Mieściła się tu również siedziba oraz punkt sprzedaży firmy Block-Brun, której przedstawicielstwo w Łodzi po II wojnie światowej przejął E. Jastrzębski.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Ilustrowana Republika", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1933.

"Echo", rok 1933.

"Głos Poranny", rok 1935.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Dziennik Łódzki", rok 1948.

W latach okupacji hitlerowskiej rozebrano część budynków przemysłowych, a inne zaczęto przystosowywać na biura.

"Lodzer Zeitung", 1940.

Po 1945 roku wszystkie pozostałe budynki zamieniono na biura Urzędu Miasta i Rady Miejskiej.

Książka adresowa, rok 1947.

Obecnie pałac zintegrowany z budynkami fabrycznymi, adaptowany na biura, jest siedzibą urzędów: Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Miasta Łodzi.

"Dziennik Łódzki", rok 1946.

"Dziennik Łódzki", rok 1947.

Tablice umieszczone na frontowej ścianie Urzędu Miasta Łodzi:

Piotrkowska 104. Lata 50/60 XX wieku.

(zbiory WBP)

Piotrkowska 104. Lata 60/70 XX wieku.

(zbiory APŁ)

Inne firmy, sklepy i składy mieszczące się niegdyś przy ulicy Piotrkowskiej 104:

"Rozwój", rok 1898.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Lodzer Informations und Hause Kalender, 1910.

"Neue Lodzer Zeitung", 1910.

"Republika", rok 1924.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Głos Poranny", rok 1929.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1933.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Ilustrowana Republika", rok 1937.

Przed pałacem stoi pomnik „Ławeczka Tuwima” autorstwa Wojciecha Gryniewicza. Przyjął się wśród łodzian zwyczaj potarcia nosa poety w celu zapewnienia sobie szczęścia.

Przeczytaj w baedekerze:

ULICA PIOTRKOWSKA – GALERIA WIELKICH ŁODZIAN

Przy okazji historii pałacu przy Piotrkowskiej 104 wspomnijmy też inne siedziby rodziny Heinzlów -również synowie Juliusza byli właścicielami rozległych majątków ziemskich w okolicach ówczesnej Łodzi – Julianowa, Łagiewnik i Dobieszkowa.

Pałac w Łagiewnikach:
Pałac wzniesiono nad stawem, zaprojektowany przez architekta Ignacego Markiewicza. W opracowaniu projektu uczestniczył prawdopodobnie również Franz Swecht, architekt z Berlina (w 1898 roku).

Budowla posiada bogate eklektyczne zdobienia, z dominującymi elementami neorenesansowymi. Każda z fasad pałacu zdobiona jest innymi elementami. Znajdujące się w północnej pierzei główne wejście do pałacu zdobi sześciokolumnowy portyk, który to zwieńcza taras otoczony tralkową balustradą. Od południa znajduje się zamknięty półkoliście taras reprezentacyjny, przed którym niegdyś znajdowała się fontanna. Elewację od strony ogrodu zdobią oryginalne płaskorzeźby i rzeźby m.in. leżącej, nagiej bogini odbierającej kwiaty od dziecka - tzw. putta.

"Rozwój", rok 1898.

Obecnie pałac jest własnością prywatną, trwa jego remont, być może już niedługo będziemy mogli podziwiać go w całej okazałości.

Przeczytaj w baedekerze:

Spacer po ogrodach i dawnym pałacu Juliusza Heinzla w Łagiewnikach.

Dawny folwark przylegający do zespołu pałacowo - ogrodowego jest siedzibą Łódzkiego Klubu Jeździeckiego - obiekt udostępniany jest do zwiedzania, a w przeszłości wielokrotnie był wykorzystywany do realizacji różnych filmów (m.in. Daniel Olbrychski jeździł na tutejszym arabie o imieniu Badyl w "Ziemi Obiecanej" Andrzeja Wajdy).

"Dziennik Łódzki", rok 1884.

Pałac przy ulicy Zgierskiej

(źródlo fotografii: skyscrapercity.com)

Trzeci pałac należący do rodziny Heonzlów już nie istnieje. Wiadomo, że stał wśród zieleni Parku Julianowskiego (dzisiaj Park im. Adama Mickiewicza). Data budowy: rok 1890. Pałac zbudowany na wzniesieniu inspirowany był formami włoskiego renesansu. Schody z tarasu rezydencji wiodły wprost do brzegu stawu. Między pałacem i stawem znajdowała się fontanna. Obok mieścił się zwierzyniec i sad.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1924.

Niewiele zachowało się zdjęć tego pałacu.

Lata 1914-1915. To pałac Heinzla po ostrzale artyleryjskim podczas walk o Łódź z czasów I wojny światowej.

W 1939 roku była tu siedziba sztabu "Armii Łódź" – adres: Pałac J.Henzla ul. Zgierska 133.

Zdjęcie podpisane jest jako "Park Julianow. Lodz 13.9.1939".

Na fotografii z 13 września 1939 roku nie widać zniszczeń, które wymusiłyby konieczność natychmiastowej rozbiórki. Ale to już następne zdjęcia, które wiele wyjaśniają:

Pałac rozebrany został dopiero w 1942 roku. Informację tę podaje Wacław Pawlak w książce " Patrząc na starą fotografię. Szkice starołódzkie" na stronie 95.

Przeczytaj w baedekerze:

DOBRA RADOGOSKIE i... PARK JULIANOWSKI

Dworek na Julianowie.

Budynek został wzniesiony około 1890-1895 roku, na północnych przedmieściach Łodzi, na obrzeżach parku otaczającego powstały w 1890 roku pałac Juliusza Heinzla (zniszczony w 1939 roku, rozebrany w 1942). Teren ten nazwany od imienia właściciela Julianowem (w obrębie wsi Radogoszcz) został w latach międzywojennych rozparcelowany i rozprzedany, zamieniając się w okresie po 1945 roku w dzielnicę willową.

Przeczytaj w baedekerze:

"Czerwony dworek" na Julianowie

oraz:

DOBRA RADOGOSKIE i... PARK JULIANOWSKI

Podobnie jak ojciec synowie Juliusza Heinzla zasiadali w zarządach wielu towarzystw i komitetów.
Juliusz Teodor był prezesem Komitetu Budowy łódzkiej katedry, a rodzina ufundowała dla niej główny ołtarz. Jego brat Ludwik poślubił Marię hrabiankę Walewską, miał piękny pałac (opisany powyżej) w Łagiewnikach, był głównym akcjonariuszem Grand Hotelu. Wnuk założyciela firmy, Juliusz Ryszard, walczył w 1920 roku z bolszewikami, a w 1939 roku jako porucznik Wojska Polskiego dostał się do niewoli sowieckiej i został zamordowany w Starobielsku.

Na zakończenie - domy robotnicze Juliusza Heinzla, stojące przy ulicy Tuwima (dawna Przejazd):

Nie tworzą one osiedla mieszkaniowego, są to domy mieszkalne wzniesione wzdłuż ulicy, w 1879 roku, prawdopodobnie według projektu Otto Gehliga, dla robotników pracujących w fabryce Juliusza Heinzla przy ulicy Piotrkowskiej 104.

Ze względu na brak miejsca bezpośrednio przy fabryce domy wybudowano w pewnym oddaleniu. Architektura budynków nawiązuje do renesansu oraz średniowiecznej architektury obronnej.

"Rozwój", rok 1900.

Przeczytaj w baedekerze:

OSIEDLA ROBOTNICZE W ŁODZI.

źródła:
Piotr Machlański. Szlak ulicy Piotrkowskiej.
Jacek Kusiński, Ryszard Bonisławski, Maciej Janik. Księga fabryk Łodzi.
Ulica Piotrkowska w Łodzi. Historia Łodzi przemysłowej lat 1824-1939.

Wacław Pawlak. Patrząc na starą fotografię. Szkice starołódzkie.

Warto też zobaczyć: Wyburzone.pl
Fot. archiwalne pochodzą ze stron:

Refotografie
Historic.de
skyscrapercity.com
http://miejmiejsce.com/przewodnik/rodzina-heinzlow/
oraz ze zbiorów Muzeum Miasta Łodzi, Archiwum Państwowego w Łodzi i Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.