baedeker łódzki: Mural poświęcony Janowi Kowalewskiemu.

czwartek, 17 grudnia 2020

Mural poświęcony Janowi Kowalewskiemu.

Senat RP ustanowił rok 2020 Rokiem pułkownika Jana Kowalewskiego (1892-1965). W stulecie bitwy warszawskiej, izba wyższa postanowiła uczcić matematyka i genialnego kryptologa, bez którego prawdopodobnie nie byłoby triumfu odradzającej się Rzeczypospolitej nad bolszewikami.
Gdyby nie dokonania Jana Kowalewskiego, który złamał rosyjskie szyfry, byłoby nam znacznie trudniej wygrać Bitwę Warszawską. To dawało polskim sztabom możliwość podejmowania racjonalnych decyzji opartych na wiedzy. I działania naszych dowództw były przez to bardzo skuteczne.

Na ścianie budynku przy ulicy Nawrot 7 powstało wielkoformatowe malowidło poświęcone ppłk. Janowi Kowalewskiemu, który złamał bolszewickie kody podczas wojny z lat 1919-1921. Miejsce muralu jest nieprzypadkowe, bowiem Jan Kowalewski urodził się w Łodzi, a mieszkał nieopodal, przy ulicy Piotrkowskiej 132.

Mural przedstawia postać kryptologa w polskim mundurze z lat. 20. XX wieku.
- Ta ogromna praca składa się z 15 tysięcy szablonów, złożonych z liter i cyfr. Jest swego rodzaju kodem, bowiem z nich ukaże się postać Jana Kowalewskiego – powiedział Paweł Hert (Ovca) z grupy NTK, który tworzy mural.
- Od lat wspieramy w naszym mieście projekty tożsamościowe, więc pozyskaliśmy środki na stworzenie dzieła, poświęconego Janowi Kowalewskiemu. Kiedy goście naszego festiwalu Soundedit przyjeżdżają do Łodzi, z chęcią zwiedzają szlak murali. Teraz będą mieli okazję dotknąć też nieco historii – powiedział Maciej Werk z Fundacji Art Industry, która pozyskała środki na realizację dzieła z Ministerstwa Obrony Narodowej.

Oficjalne odsłonięcie muralu odbyło się 24 października, w 128. rocznicę urodzin Jana Kowalewskiego.

Tajemniczy porucznik Jan Kowalewski - pierwszy z lewej.

(zdjęcie ze zbioru Hugo Ferreiry, wnuka Jana Kowalewskiego)

Jan Kowalewski urodził się w Łodzi 23 października 1892 roku, ale jego łódzkim życiu niewiele wiadomo. Ojciec miał na imię Józef, a matka Zdzisława, z domu Kowalska.

Z rodzicami w Merano/ Włochy, ok. 1900 roku.

Jego rodzina na pewno nie należała do ubogich. Jan Kowalewski uczył się bowiem w renomowanym w Łodzi gimnazjum, Szkole Handlowej Kupiectwa Łódzkiego. Można więc przypuszczać, że rodzina Kowalewskiego miała kupieckie korzenie.

Szkoła Zgromadzenia Kupców przy ulicy Dzielnej (obecnie Narutowicza), dzisiaj siedziba rektoratu Uniwersytetu Łódzkiego

(fot. archiwalna ze zbiorów Państwowego Archiwum w Łodzi)

W tej szkole, w 1909 roku, Jan Kowalewski zdał maturę. Niedługo po tym wyjechał do Belgii. Znalazł się w Liege, gdzie rozpoczął studia na tamtejszym uniwersytecie. Studiował chemię przemysłu. W 1912 roku uzyskał tzw. pół dyplom. Został inżynierem, a ukończył studia będące odpowiednikiem dzisiejszego licencjatu. Został chemikiem, kolorystą.

Młody Jan Kowalewski jako sportowiec. Łódź, rok 1913.

Po studiach Jan Kowalewski wrócił do Łodzi. Miał 20 lat i myślał o karierze inżyniera chemika. Zawodową praktykę odbywał w Zgierzu, w fabrykach przetworów chemicznych. Ale jeszcze przed wybuchem wojny wyjechał z Łodzi. Dostał angaż na inżyniera w Białej Cerkwi na Ukrainie. Być może wtedy na zawsze pożegnał się z rodzinnym miastem.
W Białej Cerkwi Kowalewskiego zastała wojna. W 1915 roku został zmobilizowany i jako inżynier skierowany do szkoły oficerskiej w Kijowie. Rok później ukończył ją w stopniu chorążego.

Dostał przydział do tzw. zapasowego pułku w Teodozji. Potem walczył na froncie rumuńskim, w Bukowinie i Mołdawii. Podczas jednego z ataków gazowych został ranny. W styczniu 1917 roku otrzymał awans na podporucznika. Po obaleniu caratu brał udział w organizowani Związku Wojskowego Polaków. Kiedy w 1917 roku sformowano w Besarabii II Korpus Polski na Ukrainie, został komisarzem frontu rumuńskiego, a potem oficerem operacyjnym sztabu korpusu.
Po bitwie pod Kijowem, w maju 1918 roku, Jan Kowalewski dostał się do niemieckiej niewoli. Ale udało mu się z niej uciec; przy okazji zabrał ze sobą dokumenty korpusu. Znalazł się z nimi w ogarniętą rewolucją Moskwie. Potem pojechał do Kijowa. Należał już wtedy do Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w organizacji 4 Dywizji Strzelców Polskich generała Lucjana Żeligowskiego. Został w niej szefem wywiadu, otrzymując stopień porucznika. Przez Odessę, Besarabię, Bukowinę i Pokucie w maju 1919 znalazł się w niepodległej Polsce.

Tu zaczyna się jeden z najciekawszych epizodów życia Jana Kowalewskiego. Zostaje oddelegowany do Biura Wywiadu Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Organizuje Wydział II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa. Doskonale sprawdza się w tej roli. Ma zresztą ku temu wspaniałe kwalifikacje. Ścisły, matematyczny umysł, znajomość kilku języków obcych. Jako oficer służb inżynierskich znał dobrze organizację armii rosyjskiej. A Armia Czerwona odtwarzała schematy armii carskiej, służyli w niej przecież carscy oficerowie.
Co najważniejsze, Jan Kowalewski miał talent do łamania szyfrów. Jak sam potem wspominał w Radiu Wolna Europa, szyfrantem został przez przypadek. Kolega, porucznik Stanisław Sroka, miał akurat wesele siostry. Poprosił Kowalewskiego, by zastąpił go na dyżurze w sztabie generalnym. Miał segregować depesze, które napływały z nasłuchu radiowego i wysyłać w odpowiednie miejsce. Wtedy w ręce wpadła mu sterta nierozszyfrowanych depesz bolszewickich. I zaczął się bawić w jej rozszyfrowanie.
- Wcześniej jedynym źródłem moich wiadomości o szyfrach były jedynie nowelki Allana Edgara Poe - wspominał w Wolnej Europie Jan Kowalewski. - Spędziłem całą noc na tej pracy. Udało mi się rozszyfrować depesze wysłane przez tzw. „Grupę Mozyrską”. Zapełniała ona lukę między Armią Północną dowodzoną przez Tuchaczewskiego a Armią Południową, której głównym politrukiem był Stalin. W deszyfracji pomogły mi dwie rzeczy - słowo „dywizja”, które w języku rosyjskim zawierało w sobie trzy litery „i” oraz to, że depesze były podpisywane szyfrem, a raz pełnym tekstem.
Na drugi dzień po sztabie rozeszła wieść, że jest osoba, które potrafi rozszyfrowywać bolszewickie depesze. Janowi Kowalewskiemu kazano utworzyć komórkę deszyfracyjną przy sztabie generalnym. Założył całą sieć stacji nasłuchowych, które przy pomocy telegrafu były połączone ze sztabem głównym.
Jednocześnie przy rozszyfrowywaniu depesz zatrudnił znakomitych matematyków z Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Lwowskiego. Byli to późniejsi profesorowie Wacław Sierpiński, Stanisław Leśniewski i Stefan Mazurkiewicz. Już w sierpniu 1919 roku udało się im przełamać klucze szyfrowe Armii Czerwonej. Polskie dowództwo otrzymało m.in. informacje co do koncentracji wojsk sowieckich, przebiegu linii frontu podczas wojny domowej na Ukrainie, na Kaukazie i w południowej Rosji. Kowalewski złamał też szyfry armii Antona Denikina, białej Floty Czarnomorskiej, a także Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Pozwoliło to na śledzenie wydarzeń w Rosji. A już w styczniu 1920 roku Kowalewski rozpoczął łamanie szyfrów niemieckich.
Jak twierdzi prof. Grzegorz Nowik, to właśnie dzięki Kowalewskiemu i jego grupie Józef Piłsudski oraz polskie dowództwo otrzymało niesamowitą broń. Przydała się ona podczas wojny polsko - bolszewickiej w 1920 roku. W czasie bitwy warszawskiej dzięki rozszyfrowaniu depesz bolszewickich Piłsudski mógł podjąć skuteczne decyzje strategiczne.

Centralna stacja radiotelegraficzna na Cytadeli w Warszawie, 1918–1920

Po latach Jan Kowalewski wspominał moment, gdy Armia Konna Budionnego przełamała w 1920 roku linię frontu, co spowodowało odwrót polskich wojsk. Pierwszym sygnałem o pojawieniu się w akcji tej armii była depesza o zdobyciu polskiego pociągu pancernego, którego załogę bolszewicy wycięli szablami. Jan Kowalewski całą noc siedział nad rozszyfrowaniem tej depeszy.
- Odtąd Budionny był naszym „stałym klientem” - wspominał bohater z Łodzi. - Zmieniał szyfry, nazywał swoje dywizje nazwami szlachetnych kamieni. Na przykład „gwiazda świeci” oznaczało, że dywizja posuwa się do przodu.

Przewoźna radiostacja Marconi YB1,

podstawowe wyposażenie w wojsku polskim w II Rzeczypospolitej

(Fot. domena publiczna)

Jednak najważniejsze dla przebiegu bitwy warszawskiej było to, że udało się rozszyfrować depesze mówiącą o tym, że dowódca „Grupy Mozyrskiej” , która obsadzała środkowy odcinek frontu, między Armia Północą a Południową, nie daje rady i ma do obsadzenia swoimi żołnierzami coraz dłuższy odcinek frontu. To nasunęło Józefowi Piłsudskiemu kierunek kontrofensywy. Jednocześnie Kowalewski ze swoją grupą zaczęli zagłuszać bolszewickie stacje radiotelegraficzne, co uniemożliwiło kontakt między bolszewickimi armiami. Stacja na Cytadeli Warszawskiej zaczęła nadawać na rosyjskiej częstotliwości. Przez 36 godzin polscy radiotelegrafiści zaczęli wystukiwać alfabetem Morse’a Księgę Rodzaju zaczynającą się od słów: Na początku było słowo, a słowo było w Bogu... W konsekwencji IX Armia Sowiecka nie odebrała rozkazu odwrotu i została internowana na terenie Prus…

Kowalewski w czasie III Powstania Śląskiego. Górny Śląsk, rok 1921.

Po wojnie polsko - bolszewickiej Jan Kowalewski został skierowany do walki w III Powstaniu Śląskim. Józef Piłsudski odznaczył go Krzyżem Virtuti Militari, a w 1922 roku otrzymał awans na kapitana.

Grupa oficerów polskich podczas III Powstania Śląskiego przed pałacem w Slawentzitz (Sławięcice). Na pierwszym planie stoją od prawej: kapitan Leon Bulowski, kapitan Robert Oszek (drugi z prawej), kapitan Jan Chodźko, porucznik Jan Kowalewski

W 1923 roku kapitan Kowalewski wyjechał do Japonii, gdzie tworzył służby kryptologiczne tamtejszego cesarstwa. W dowód zasług otrzymał Order Wschodzącego Słońca , najwyższy order japońskiego imperium.

Po powrocie z Tokio, Warszawa 1924 rok.

Kowalewski w gronie rodziny i... z oswojoną gęsią.

Po powrocie do kraju został majorem, skierowano go na studia do Wyższej Szkoły Wojennej w Paryżu.

Słuchacze Wyższej Szkoły Wojennej.

Kowalewski stoi pierwszy po prawej.

Już jako podpułkownik był attache wojskowym w Moskwie. Jednak w 1933 został uznany za personę non grata i opuścił Związek Radziecki. W tym samym roku zaczął pełnić funkcję attache wojskowego w Rumunii.

Jan Kowalewski w centrum kadru z dzieckiem na kolanach jako attache wojskowy w Bukareszcie wśród oficerów rumuńskich w miejscowości Sinaia, rok 1934.

(zbiory rodziny Kowalewski-Ferreira)

Jak Kowalewski z żoną Marią ze Strzeszewskich i córką Teresą, Bukareszt 1937 roku.

Do kraju powrócił w 1937 roku. Jako człowiek związany z Piłsudskim został na krótko szefem sztabu Obozu Zjednoczenia Narodowego. Potem pracował w przemyśle zbrojeniowym. Został dyrektorem przedsiębiorstwa zajmującego się skupem surowców strategicznych.

Po wybuchu wojny znalazł się w Rumunii. Był tam prezesem Komitetu Opieki nad Uchodźcami. Następnie wyjechał do Francji, gdzie współpracował z Władysławem Sikorskim. Przed upadkiem Francji Kowalewski przez Hiszpanię dotarł do Lizbony. Oficjalnie zajmował się uchodźcami. Tak naprawdę jednak prowadził pracę wywiadowczą. Został kierownikiem Placówki Łączności z Kontynentem oraz centrali informacji z krajów kontynentu.

Ppłk Kowalewski z córką Teresą w trakcie misji w Portugalii

(zbiory rodziny Kowalewski-Ferreira)

Na konferencji w Teheranie w grudniu 1943 roku Stalin wymienił nazwisko Kowalewskiego i zażądał jego odwołania z placówki w Lizbonie. Działalność Kowalewskiego stanowiła przeszkodę w planach Stalina sowietyzacji Europy Środkowo-Wschodniej.
20 marca 1944 roku Kowalewski wyjechał z Lizbony do Londynu. Mieszkał tam do końca życia. Był wydawcą dziennika „East Europe”, współpracował z Radiem Wolna Europa, publikował w prasie emigracyjnej. Jeszcze na 2 lata przed śmiercią rozszyfrował depesze Romualda Traugutta z czasów Powstania Styczniowego. Zmarł na raka 31 października 1965 roku. Kowalewskiego, polskiego oficera i szyfranta, walnie przyczyniła się do zwycięstwa nad bolszewikami.

Jana Kowalewski (1892-1965)

Urodzony w Łodzi Jan Kowalewski skończył studia chemiczne na uniwersytecie w Liège. Znał kilka języków i miał wybitny talent matematyczny. Gdyby nie wybuch wojny światowej, zapewne zostałby znanym naukowcem lub wybitnym inżynierem. W historii zapisał się jednak jako ojciec polskiej kryptologii i jedna z osób kluczowych dla zwycięstwa w 1920 roku. Powodem był zarówno wybitny talent Kowalewskiego do łamania szyfrów, jak i fakt, że dla wsparcia wywiadu i armii wykorzystał on najwybitniejszych polskich naukowców oraz technikę.

Autorem muralu przedstawiającego postać ppłk Jana Kowalewskiego jest Paweł Hert-Ovca z grupy NTK i powstał on oryginalną techniką polegającą na użyciu 15 tysięcy szablonów liter i cyfr. Dekryptaż Kowalewskiego polegał, bowiem na żmudnym przekształcaniu szeregów cyfr tworzących zaszyfrowany meldunek w słowa opisujące działania wojsk nieprzyjaciela.
Pomysłodawcą takiego sposobu obrazowania jest łódzki grafik Marek Sitkiewicz.

Jan Kowalewski od sierpnia 1919 roku złamał blisko 100 kluczy szyfrowych Armii Czerwonej i rozszyfrował 3000 depesz, co umożliwiło wgląd naczelnego dowództwa w tajemnice sowieckich sztabów. Uchodzi za jednego z autorów polskiego zwycięstwa w Bitwie Warszawskiej.