Zanim stanęła w tym miejscu murowana kamienica, na mocy Protokołu Deklaracyjnego, z września 1839 roku, plac nr 123 przy ulicy Piotrkowskiej (dzisiaj Piotrkowska 61) objął tkacz przybyły z Czech, Ignacy Müller. Przynajmniej od końca lat 50-tych nieruchomość należała do Karola Gottlieba Keilicha. Dokument z 1859 roku wymienia zabudowania na nieruchomości Keilicha:
dom mieszkalny z drzewa pod gontami,domek w podwórzu także z drzewa pod dachówką, w którem mieści się farbiernia,
stajnia drewniana pod gontami.
Kalendarz Jana Petersilge na rok 1870 wymienia nadal Karola Gottlieba Keilicha jako właściciela.
W latach 70-tych XIX stulecia nieruchomość należała już do Markusa Kohna.
W 1876 roku Kohn wzniósł dwupiętrową kamienicę frontową, a pod koniec lat 70. XIX wieku wykupił grunt działki.
Działalność Markusa Kohna przy Piotrkowskiej 61 dała początek dużemu przedsiębiorstwu.
Począwszy od końca lat 80. XIX wieku, równolegle do produkcji przy Piotrkowskiej, wznoszono okazałe obiekty przemysłowe na obrzeżu Łodzi, pod obecnym adresem Łąkowej 3/5.
Sprzyjająca koniunktura spowodowała znaczne powiększenie zakładu i produkcji. W 1899 roku fabrykę przekształcono w spółkę akcyjną o kapitale założycielskim 2,5 mln rubli. Do zarządu weszli, poza właścicielem zakładu, jego dwaj synowie: Ignacy i Samuel oraz Maurycy Poznański, Jakub Przeworski i D. Keiserstein.
Zakład został przeniesiony do nowych budynków na ulicę Łąkową 3/5, a jego produkcję ograniczono do wytwarzania wełnianej przędzy czesankowej. Firma była wyposażona w nowoczesne przędzarki i zatrudniała ok. 1500 osób.
W 1919 roku przedsiębiorstwo zarejestrowano w łódzkim sądzie okręgowym jako „Towarzystwo Akcyjne Przemysłowe Markus Kohn” w Łodzi. Po przeszacowaniu kapitał założycielski, jakim dysponowała spółka, wynosił 5 mln złotych i został podzielony na 5 tysięcy akcji po 1000 zł. Zakład miał przedstawicielstwa w Bielsku, Gdańsku, Brnie, Budapeszcie i w Bukareszcie.
30 marca 2004 roku w fabryce wybuchł pożar – część fabryki (1000 mkw) spłonęła.
Po nacjonalizacji w 1945 roku połączono zakład z sąsiadującymi fabrykami pod wspólną nazwą „Vigoprim”.
Kohn pochodził z Częstochowy. Był członkiem rady Łódzkiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, członkiem Towarzystwa Pielęgnowania Chorych „Bykur Cholim” i Komitetu „Uzdrowiska”. Już po jego śmierci, 21 października 1923 roku odbyło się poświęcenie sali im. Teresy i Markusa Kohnów w „Uzdrowisku”, powstałym w nieodległym od Łodzi Helenówku. Był kolekcjonerem dzieł sztuki obcej, swoje obrazy eksponował na wystawie dzieł sztuki ze zbiorów prywatnych, zorganizowanej w listopadzie 1903 roku.
Mieszkał przy ulicy Piotrkowskiej 61, w domu, którego był właścicielem.
W drugiej połowie lat 30. XX wieku przedsiębiorstwo występujące pod szyldem Przędzalnia Wełny Czesankowej Markus Kohn, Sp. Akc. zatrudniało 1550 robotników , a rok 1936 zamknęło bilansem ponad 20 mln złotych.
W okresie poprzedzającym wybuch II wojny, spadkobiercy Markusa Kohna kupili wille w południowej części Łodzi, należące wcześniej do Akcyjnego Towarzystwa Sukienniczej Manufaktury „Leonhardt, Woelker & Girbardt”. Miało to związek z rozpoczętym w 1937 roku procesem upadłości przedsiębiorstwa Ernsta Leonhardta i jego wspólników. Należy również wspomnieć, że już od lat 20. XX wieku firma Kohna dzierżawiła obiekty przemysłowe od „Leonhardt, Woelker & Girbardt”.
W ręce Kohnów przeszły trzy wille:
Markus Kohn zmarł 15 sierpnia 1921 roku, przeżywszy 84 lata i został pochowany na cmentarzu przy ulicy Brackiej. W małżeństwie z Teresą z Grossów miał synów – Ignacego (Izaaka), przemysłowca, żonatego z Rozalią Landau, oraz Samuela.
Wracamy na ulicę Piotrkowską 61.
Przy Piotrkowskiej 61 funkcjonował skład Fabryki Wyrobów Włókienniczych braci Izraela i Maksa Mintz. Firma założona przez A. M. Mintza w 1899 roku funkcjonowała wcześniej przy Piotrkowskiej 68 (skład) i Przejazd 6 (fabryka, dzisiaj ulica Tuwima). Spadkobiercy założyciela, bracia Izrael i Maks, przenieśli ok. 1934 roku produkcję do dzierżawionych powierzchni fabrycznych przy ulicy Gdańskiej 118.
Piotrkowska 61 - w 1900 roku wspólnie z Szają Rosenblattem (Rozenblattem) założył tu tkalnię wełny Dawid Fabrykant. Urodził się w 1871 roku w Janowie Lubelskim, był synem Abrahama, właściciela ziemskiego. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie studiował na wydziale tkackim Wyższej Szkoły Technicznej w Reutlingen (Wirtembergia), po czym odbywał praktykę w łódzkich fabrykach włókienniczych.
Wraz z Szają Rosenblattem posiadał tkalnię wełny przy Piotrkowskiej 61, a w latach 1908-1909 wspólnicy wybudowali na placu przy ulicy Wierzbowej 48 mechaniczną przędzalnię i tkalnię wełny.
Zatrudnionych tu było 150 robotników, pracujących na przędzalni, tkalni, szarpalni. Napęd dawała maszyna parowa o mocy 150 HP.
Zakład posiadał oddziały w Warszawie i Krakowie. Produkowano tutaj tkaniny ubraniowe, płaszcze, wełny, flanele. Rynek zbytu obejmował początkowo południowe tereny Rosji oraz obszar Królestwa Polskiego. Pomimo żydowskiego pochodzenia właścicieli fabryki, tylko nieliczna część jej załogi była wyznania mojżeszowego.
"Głos Poranny", rok 1936.
W latach międzywojennych fabryka Szai Rosenblatta przy ulicy Żwirki należała do znaczniejszych przedsiębiorstw przemysłu wełnianego w Łodzi, zbywając towary na rynku wewnętrznym w Polsce centralnej, w Małopolsce, Poznańskiem i na Pomorzu.
Dawid Fabrykant wchodził w skład Komisji Szacunkowej Wydziału Rejestracji Strat Wojennych przy Radzie Głównej Opiekuńczej, powołanego do życia 16 sierpnia 1916 roku. Działał w zarządzie Sekcji Tekstylnej Stowarzyszenia Fabrykantów i Kupców m. Łodzi, był członkiem zarządu Szkoły Przemysłowej Towarzystwa Szerzenia Oświaty i Wiedzy Technicznej wśród Żydów w Łodzi oraz członkiem prezydium stowarzyszenia humanitarnego „Montefiore – B’nei B’rith” w Łodzi.
W latach 30. mieszkał przy ulicy Nawrot 8, następnie przy ulicy Piotrkowskiej 200. Po wybuchu wojny znalazł się w getcie i zamieszkał wraz z żoną Heleną (Hindą) z domu Bukiet przy ulicy Franciszkańskiej 30.
Dawid Fabrykant zmarł 1 maja 1944 roku i pochowany został na cmentarzu przy ulicy Brackiej. Losy jego żony nie są znane.
Przy Piotrkowskiej 61 skład wyrobów wełnianych i półwełnianych posiadał Gilel Ber Drabkin – właściciel fabryki wyrobów wełnianych przy ulicy Zagajnikowej 21 (dzisiaj Kopcińskiego) i ulicy Karola 17.
Gilel Drabkin urodził się w 1865 roku w Szkłowie (Rosja) jako syn Barucha i Gitli.
W Łodzi poza prowadzeniem produkcji wyrobów wełnianych wchodził w skład rady Drugiego Łódzkiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, od 1927 roku był członkiem Stowarzyszenia Humanitarnego „Montefiore – B’nei B’rith". Mieszkał przy ulicy Legionów (Zielonej) 21.
Żonaty z Olgą (Margolą) z Liwszyców. Małżonkowie Margola i Gilel Drabkin kupili w 1912 roku willę przy ulicy Zielonej (dzisiaj Zielona 21). W okresie międzywojennym willa była własnością syna, Wolfa Drabkina. Obiekt został zbudowany w latach 1889-90 dla Jakuba Vive, który w spółce z Henrykiem Federem prowadził nieopodal parową przędzalnię wełny. Willa istnieje do dzisiaj. Data i miejsce śmierci Drabkina nie są znane, jego żona została pochowana na cmentarzu przy ulicy Brackiej.
Pod koniec XIX wieku przy Piotrkowskiej 61 uruchomił fabrykę pluszu meblowego i konfekcyjnego Mojżesz Grawe.
Mojżesz (Mowsza Zymel [Simel]), przemysłowiec i filantrop – urodził się w Różanie (gubernia grodzieńska). Prawdopodobnie później mieszkał w Białym stoku. Około 1883 roku osiadł w Łodzi. Pod koniec XIX wieku był właścicielem fabryki wyrobów wełnianych przy ulicy Wschodniej 45, a następnie z Wolfem Góralskim (Guralskim) przy ulicy Piotrkowskiej 61 uruchomił fabrykę pluszu, która w 1907 roku zatrudniała już stu robotników i osiągała roczny obrót około 500 tysięcy rubli.
Grawe produkował też kapelusze i czapki, prowadząc ich sprzedaż w składzie mieszczącym się w domu Markusa Kohna przy Piotrkowskiej 61.
W późniejszych latach fabryka i apretura znajdowały się przy Szosie Konstantynowskiej 20.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.
Około 1913 roku wspólnicy rozdzielili przedsiębiorstwo: Wolf Góralski stał się właścicielem łódzkiej Manufaktury Pluszu Jedwabnego przy ulicy Średniej (dziś Pomorskiej) 38, a Grawe – Fabryki Wyrobów Pluszowych przy ulicy Piotrkowskiej 61.
Mojżesz Grawe był członkiem wielu towarzystw finansowych, społecznych i dobroczynnych, między innymi Trzeciego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Muzycznego i Literackiego „Hazomir”, Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich, członkiem założycielem i wiceprezesem Klubu Szachistów (1897), przekształconego w Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej (1903), jego prezesem w latach 1912-1913, członkiem założycielem i wiceprezesem Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego, członkiem Dozoru Bożniczego i członkiem komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli przedmiotów judaistycznych w szkołach hebrajskich.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.
Mojżesz Grawe zmarł w 1913 roku we Wrocławiu, pochowany został w Łodzi na cmentarzu przy ulicy Brackiej.
W latach 30. ubiegłego stulecia przy Piotrkowskiej 61 mieściła się księgarnia Karola Neumillera.
Adres przy Piotrkowskiej 61 znały też łódzkie elegantki - znalazły tu swoje miejsce „Salony Mód”, pracownie rękawiczek, znana pracownia krawiecka Heleny Glass i...inne trochę mniej znane:
Inne firmy i składy mieszczące się niegdyś przy Piotrkowskiej 61:
Na zakończenie sensacyjnie:
Źródła:
Andrzej
Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.
Tom I.
Joanna
Podolska, J. Walicki. Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Łodzi.
Anna
Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
Marek
Budziarek, Leszek Skrzydło, Marek Szukalak. Łódź, nasze miasto.
Jacek
Kusiński, Ryszard Bonisławski, Maciej Janik. Księga fabryk Łodzi.
Piotrkowska_nr.pl
Polska Niezwykła http://www.polskaniezwykla.pl/
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
