Na przełomie XIX i XX wieku Łódź posiadała osiem placów publicznych, konserwowanych i utrzymywanych w czystości na koszt magistratu. Na tych placach lub w niedalekim ich sąsiedztwie miasto budowało jatki rzeźniczo-piekarskie (Nowy i Stary Rynek) bądź zespoły straganów o żelaznej (Stary Rynek) lub drewnianej (Zielony Rynek) konstrukcji, na których wynajem ogłaszano otwarte przetargi.
Ponadto istniały place prywatne, na których odbywała się działalność handlowa.
STARY RYNEK
Stary Rynek ze straganami wydzierżawianymi kupcom przez magistrat.
(źródło fotografii: Polska na fotografii)
Był to najstarszy plac publiczny miasta, stanowiący od lat niezwykle ożywione miejsce targowe. Został obudowany jedno- i dwupiętrowymi domami, z parterami i podwórzami przeznaczonymi na działalność handlową, na długo przed pełnym zagospodarowaniem Nowego Rynku. Pod koniec XIX wieku magistrat postawił tu 408 żelaznych straganów i budki z wodą sodową, które odnajmowano kupcom w drodze przetargów. Po środku zachodniej pierzei Rynku, przy ulicy Zgierskiej, znajdowały się pochodzące z 1840 roku murowane jatki rzeźniczo-piekarskie, wybudowane według projektu słynnego warszawskiego architekta - Henryka Marconiego.
"Dziennik Łódzki", rok 1886.
"Dziennik Łódzki", rok 1889.
.JPG)
Przeczytaj w baeedekerze:
oraz:
NOWY RYNEK (obecnie Plac Wolności)
Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki miasta Łodzi przedstawiająca Nowy Rynek od strony północnej w stronę ulicy Piotrkowskiej.
(źródło fotografii: Bronisław_Wilkoszewski_–_Nowy_Rynek)
Przeczytaj w baedekerze:
oraz:
W 1839 roku wybudowano na placu drewniane jatki z murowanymi arkadami od frontu. Usytuowane po obu stronach wylotu ulicy Średniej (dzisiaj ul. Pomorska) miały pobudzić handlową funkcję tego miejsca, nieco pustego i mało ruchliwego. Z czasem handel bardzo się ożywił i w dni targowe rynek był zatłoczony chłopskimi wozami. Policja pilnowała jedynie, aby pozostawiano wolne pasy przejazdu, krzyżujące się pośrodku rynku. Masywne drewniane bariery odgradzały plac targowy od otaczających rynek chodników.
W dni niehandlowe plac ograniczał się do roli lokalnego węzła komunikacyjnego ze stosunkowo niewielką liczbą przechodniów. Dopiero wieczorami rynek ożywiał się jako popularne miejsce zawierania znajomości męsko-damskich, znajdujących kontynuację w lokalach mieszkalnych umiejscowionych w oficynach posesji przy ulicach Nowomiejskiej i Północnej.
Nowy Rynek stanowił symboliczne centrum miasta, tu bowiem znajdowały się reprezentacyjne budowle: magistrat, gmach szkoły rządowej oraz największa świątynia ewangelicka w mieście, a także apteka, cukiernie. Tutaj miały również swoje siedziby organizacje społeczne.
W 1898 roku przez rynek poprowadzono tory tramwaju elektrycznego z nieco niesymetrycznymi skrętami w ulicę Średnią (dzisiaj ul. Pomorska) i ulicę Konstantynowską (dzisiaj Legionów). Odtąd wozy z towarem ustawiano z uwzględnieniem przebiegu toru tramwajowego. Rynek ponownie wybrukowano, wyposażono w nowe, dające znacznie jaśniejsze światło latarnie gazowe oraz nowe chodniki. W wyniku tych prac plac zyskał ładniejszy wygląd, tak że przy niewielkim wysiłku zdolny fotograf mógł już wykonać zdjęcie, którego widok byłby porównywalny z obrazami wielkich miast europejskich.
"Dziennik Łódzki", rok 1886.
"Dziennik Łódzki", rok 1889.
W roku 1903 projektowano utworzenie okrągłego skweru pośrodku rynku, lecz kilkukrotne próby likwidacji targowiska kończyły się ponownym powrotem handlujących na rynek. Ostatnim dniem handlu na Nowym Rynku okazał się piątek, 14 lipca 1916 roku.
GÓRNY RYNEK (obecnie Plac Reymonta)
Plac im. Władysława Reymonta (fabryka Geyera i dawny Rynek Geyera, Górny Rynek),
z prawej strony widoczna operacja przepinania wagonu motorowego tramwaju na tzw. wekslu.
(źródło fotografii: FotoPolska.eu.)
Rynek Geyera był trzecim ze względu na czas powstania placem publicznym w Łodzi. Jego oficjalna nazwa pochodziła od cech topograficznych, znajdował się bowiem na garbie rozdzielającym dolinki Jasienia i jego niewielkiego dopływu, zwanego niekiedy Dąbrówką. Potocznie zwany był Rynkiem Geyera, od nazwiska właściciela działek okalających plac od zachodu i północy.
Otoczony parterowymi budynkami nie posiadał reprezentacyjnej zabudowy poza dwupiętrowym domem czynszowym znajdującym się przy północnym rogu ulicy Piotrkowskiej, pierwotnie będącym rodzinnym domem Geyerów.
Rynek był ożywionym miejscem handlowym południowej części Łodzi, szczególnie po 1880 roku, gdy rozwijające się fabryki Geyerów, Steinertów, Leonhardta i Stolarowa pobudziły budownictwo mieszkaniowe w okolicy, wpływając na zwiększenie liczby klientów targowiska.
Przeczytaj w baedekerze:
oraz:
"Dziennik Łódzki", rok 1889.
"Rozwój", rok 1900.
W 1904 roku powstało konkurencyjne prywatne targowisko przy skrzyżowaniu ulic Rzgowskiej i Sieradzkiej.
.jpeg)
.png)
W marcu 1913 roku na Targowym Rynku w obecności tłumów odbyły się główne uroczystości z okazji trzechsetnej rocznicy objęcia tronu rosyjskiego przez dynastię Romanowych, połączone z odprawieniem prawosławnej mszy polowej.
Udzielając koncesji na nowy bazar, władze spodziewały się, że handel na Górnym Rynku ustanie samoistnie, co pozwoliłoby upiększyć plac, poprzez założenie skweru. Zamiar ten nie powiódł się i targowisko na Górnym Rynku zachowało się do czasów I wojny światowej.
Przeczytaj w baedekerze:
"Rozwój", rok 1902.
RYNEK SZPITALNY (obecnie Plac Katedralny)
Czwarty chronologicznie plac miejski, zwany był też Rynkiem Fabrycznym. Pierwotnie nie planowano w tym miejscu żadnego placu publicznego. Dopiero w 1842 roku miasto zajęło się obszerną niezabudowaną działką, rozciągającą się od ulicy Piotrkowskiej do ulicy Wólczańskiej. Plac podzielono na dwie części. Część zachodnia, przylegająca do ulicy Wólczańskiej, została przeznaczona na budowę Szpitala Miejskiego, którą ukończono w grudniu 1845 roku.
Szpital Powiatowy św. Aleksandra.
(zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)
Budynek dawnego szpitala, dzisiaj siedziba Wyższego Seminarium Duchownego.
Przeczytaj w baedekerze:
Część wschodnią placu, od strony ulicy Piotrkowskiej przeznaczono na cele targowe i w 1843 roku wybudowano na niej trzecie w Łodzi jatki rzeźniczo-piekarskie. Poza artykułami spożywczymi sprzedawano tu również słomę i siano, od których na jakiś czas przyjęła się nazwa Rynek Sienny. Z czasem targowisko straciło znaczenie na rzecz Górnego Rynku.
"Rozwój", rok 1902.
W 1859 roku drewniane jatki nie były już używane. Około 1880 roku całkowicie zaprzestano w tym miejscu handlu, a na placu urządzono ogrodzony skwer.
.jpeg)
Aktem z 10 listopada 1897 roku miasto podarowało plac-skwer parafii katolickiej Podwyższenia Krzyża Świętego z przeznaczeniem na nowy kościół.
Przeczytaj w baedekerze:
oraz:
WODNY RYNEK (obecnie Plac Zwycięstwa)
Stragany na Wodnym Rynku.
(źródło fotografii: Miastograf)
Wodny Rynek, rok 1936.
(zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi)
Rynek został wytyczony w 1843 roku po rozplanowaniu Nowej Dzielnicy, jako największy z łódzkich rynków o powierzchni 5,6 ha. Podzielony był w tym czasie na kilka stref o zróżnicowanym przeznaczeniu. Środkowym pasem rynku, na linii ulic Głównej i Rokicińskiej (obecnie obie tworzą ciąg al. Piłsudskiego), prowadził uczęszczany szlak komunikacyjny - dojazd do osady fabrycznej Widzew oraz droga wiodąca w kierunku Rokicin i Tomaszowa.
Widok od Wodnego Rynku w kierunku ulicy Głównej (dziś Piłsudskiego).
Północna część placu przeznaczona była na cele targowe. W latach 1898-1899 część ta została wybrukowana i zabudowana regularnymi rzędami straganów o żelaznych konstrukcjach - odnajmowanym przez miasto kupcom w drodze przetargu.
Południowa strona placu podzielona była na dwie części. Część zachodnia, znajdująca się bezpośrednio przed pałacem Scheiblerów, około 1880 roku została wydzierżawiona przez nich od miasta. Został tam założony i starannie pielęgnowany zadrzewiony skwer, ochraniający pałac przed zgiełkiem i kurzem dobiegającym z targowiska oraz ulicy.
Widok na Wodny Rynek. Pocztówka z 1906 roku.
Przeczytaj w baedekerze:
W 2009 roku skwer położony między ulicą Targową, al. Piłsudskiego i ulicą Wodną nazwano imieniem wybitnego aktora Leona Niemczyka. Jest to zieleniec znajdujący się przed dawnym pałacem Karola Scheiblera, czyli dzisiejszą siedzibą Muzeum Kinematografii.
Część wschodnia południowej strony rynku należała do Towarzystwa Strzeleckiego, którego dom stał na rogu rynku i ulicy Rokicińskiej.
Dom Towarzystwa Strzeleckiego przy Wodnym Rynku.
Przeczytaj w baedekerze:
"Lodzer Volkszeitung", 1929.
W tej części rynku Towarzystwo Strzeleckie organizowało sobotnio-niedzielne zabawy ludowe z karuzelami, huśtawkami, strzelnicą, występami cyrków i zespołów akrobatycznych. Szczególnie hucznie bawiono się w Zielone Świątki, wtedy to, zarówno rynek, jak i sąsiedni Park Źródliska, wypełniał gwarny tłum ludzi z tzw. niższych klas, bawiących się na słynnym festynie, zwanym w Łodzi "Fajką". Do końca XIX wieku to miejsce było również wyznaczane na lokalizację namiotów goszczących w mieście zespołów cyrkowych.
"Fajka" na Wodnym Rynku. Pocztówka z przełomu wieków.
"Rozwój", rok 1900.
W południowo-wschodnim kwartale rynku magistrat w 1905 roku chciał urządzić skwer, ale Towarzystwo Strzeleckie prosiło o zaniechanie tego zamiaru ze względu na organizowane tam imprezy.
Widok na Wodny Rynek i Park Źródliska.
"Rozwój", rok 1900.
"Rozwój", rok 1912.
"Ilustrowana Republika", rok 1928.
ZIELONY RYNEK (obecnie Plac Barlickiego)
Wytyczony został w latach 1870-1873 na obszarze nowo rozplanowanej dzielnicy Wiązowa, przy ulicy Zielonej, stąd zwano go Rynkiem Zielonym lub Wiązowym. Wraz z zabudową sąsiednich kwartałów około 1890 roku stał się ruchliwym placem targowym, wyposażonym w publiczną studnię głębinową.
Zielony Rynek
(źródło fotografii Archiwum Państwowe w Łodzi)
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.
Specjalnością Zielonego Rynku był handel meblami i wyrobami bednarskimi. Odbywał się tu także targ zbożowy. Początkowo był też miejscem wyznaczonym przez magistrat na ustawianie namiotów cyrkowych przez odwiedzające Łódź wędrowne zespoły. W 1899 roku Zielony Rynek został wybrukowany.
"Rozwój", rok 1902.
Znaczenie rynku wzrosło, gdy do kamienicy pod nr 10 przeniesiono rosyjskie progimnazjum państwowe, tzw. Szkołę Aleksandryjską oraz gdy w lipcu 1904 roku pobliska kamienica Maurera (ulica Zielona 30) stała się siedzibą łódzkiego urzędu powiatowego.
"Rozwój", rok 1912.
Zielony Rynek
(źródło fotografii Archiwum Państwowe w Łodzi)
"Panorama", dodatek niedzielny "Ilustrowanej Republiki", rok 1930.
"Panorama", dodatek niedzielny "Ilustrowanej Republiki", rok 1930.
"Dziennik Łódzki", rok 1975.
Plac Barlickiego - serce Starego Polesia i jedno z najbardziej rozpoznawalnych miejsc handlowych w Łodzi - już wkrótce przejdzie gruntowną metamorfozę.
Łódź się zmienia, a Zielony Rynek przestał pasować do współczesnego miasta, dlatego władze Łodzi i kupcy zgodnie deklarują: nadszedł czas na nową jakość. W najbliższych latach Zielony Rynek przejdzie wielką przemianę - przebudowa będzie prowadzona w ścisłej współpracy z kupcami i podzielona na etapy, aby nie trzeba było przerywać handlu. Plan obejmuje między innymi budowę nowej infrastruktury targowej, wprowadzenie rozwiązań proekologicznych, uporządkowanie przestrzeni oraz stworzenie warunków do integracji społecznej. Celem jest uzyskanie miejsca nowoczesnego, dostępnego i otwartego, również dla rolników i producentów z całego województwa.
TARGOWY RYNEK (obecnie Plac Dąbrowskiego)
Najmłodszy chronologicznie publiczny plac targowy w Łodzi wytyczony został w latach 1897-1898 na działkach nabytych przez magistrat od prywatnych właścicieli (Landau, bracia Dobrzyńscy). Ze względu na kształt działek miał kształt trapezu. Nazywany Nowym Placem Targowym, zwany był też Rynkiem Cegielnianym lub Ceglanym, od ulicy Cegielnianej (obecnie ul. Jaracza) stanowiącej jego północną pierzeję.
Plac miał zastąpić targowisko przy ulicy Mikołajewskiej (obecnie ul. Sienkiewicza), likwidowane w celu urządzenia tam parku.
Przeczytaj w baedekerze:
Po dwóch latach plac wybrukowano, otoczono żeliwnymi barierkami i obsadzono jesionami. Rynek stał się ruchliwym miejscem handlu żywnością, dowożoną od strony Tomaszowa. W latach 1901-1907 w północno-wschodniej części placu postawiono czynszowe kamienice.
przeczytaj w baedekerze:
Na Rynku Targowym rozbijały swe namioty cyrki.
"Rozwój", rok 1910.
.png)
"Gazeta Łódzka", rok 1913.
"Nowa Gazeta Łódzka", rok 1914.
"Rozwój", rok 1914.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
Po zachodniej stronie placu poprowadzono tory tramwajowe, biegnące ulicą Nowo-Targową (obecnie ul. Sterlinga) od ulicy Dzielnej (obecnie ul. Narutowicza) do ulicy Średniej (dzisiaj ul. Pomorska).
Plac Dąbrowskiego w Łodzi. Fot. Włodzimierz Pfeiffer
(zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi)
"Dziennik Łódzki", rok 1951.
W latach 60 XX stulecia na placu rozpoczęto budowę gmachu łódzkiego Teatru Wielkiego.
Gmach Teatru Wielkiego na pl. Dąbrowskiego; lata 70. XX wieku.
Przeczytaj w baedekerze:
BAZAR TANFANIEGO (obecnie Plac Piastowski)
Hale targowe Tanfaniego, rok 1903.
Na pustych placach za stodołami przy ulicy Lutomierskiej istniało od roku 1888 targowisko koni i bydła. W 1897 roku dawny plac targowiska bydlęcego, pełen dołów, został zakupiony przez Józefa Tanfaniego, który kazał go wyrównać i ogrodzić płotem. Na zakupionych działkach Tanfani, szwagier młodych Heinzlów i współakcjonariusz Widzewskiej Manufaktury, pod koniec listopada 1898 roku wzniósł prostokątny budynek z wewnętrznym niezadaszonym dziedzińcem, stanowiący rodzaj hali targowej, od tej pory znany jako Bazar Tanfaniego lub Jatki Tanfaniego.
"Rozwój", rok 1908.
Było to targowisko prywatne. Wewnątrz mieściło się 145 sklepów. Rynek posiadał bieżącą wodę doprowadzoną z własnego ujęcia oraz obszerny kwartał rybny, który dał nazwę odchodzącej od rynku, nowo wytyczonej ulicy Rybnej.
Pozostawiony od strony zachodniej targ koński został wybrukowany i wyposażony w szopy i nowe poidła. To tutaj, w sierpniu 1914 roku władze wojskowe zarządziły pobór mobilizacyjny koni z powiatu łódzkiego.
Plac Piastowski w 1936 roku
(źródło: Archiwum Włodzimierza Pfeiffera/ za: Plac Piastowski w Łodzi – Wikipedia, wolna encyklopedia)
Zabudowania wokół placu zaprojektowane zostały przez Dawida Landego.
Przeczytaj w baedekerze:
Plac był podczas okupacji niemieckiej miejscem publicznych egzekucji, położony był na terenie Litzmannstadt Ghetto. Nazwa placu została zmieniona po II wojnie światowej na cześć fundatora na plac Tanfaniego. Targowisko zostało zlikwidowane w 1956 roku, a w jego miejsce urządzono skwer.
Przeczytaj w baedekerze:
Zabytkowa latarnia z końca XIX wieku na placu Piastowskim
- oświetlała dziedziniec hal targowych Tanfaniego.
Odrestaurowana przez pracowników ZWiK, MPK-Łódź, ZDIT, Zieleni Miejskiej oraz PGE z okazji 100-lecia przyłączenia Bałut do Łodzi, w 2015 roku.
RYNEK LEONHARDTA (obecnie plac Niepodległości)
Plac Niepodległości
- pocztówka z lat 70. XX wieku.
(źródło fotografii: ŁÓDŹ :: Plac Niepodległości - oficjalne archiwum Allegro)
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1906.
Było to koncesjonowane targowisko prywatne. Jego zarządcą był Jan Starowicz, który dzierżawił grunt od spółki "Leonhardt, Woelker i Girbardt" właściciela pobliskich zakładów włókienniczych, gdzie Starowicz był dyrektorem zarządzającym.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1908.
Przeczytaj w baedekerze:
Spółka "Leonhardt, Woelker i Girbardt" była również właścicielem 10-letniej koncesji na targowisko.
Targ otwarto 1 kwietnia 1904 roku. Miał być konkurencyjny dla Górnego Rynku. W 1905 roku wybudowano na rynku rzędy zadaszonych, drewnianych straganów.
"Express Wieczorny Ilustrowany", rok 1925.
Było to ożywione miejsce handlu, chętnie odwiedzane również dzięki tramwajom podmiejskim, ułatwiającym dotarcie zarówno sprzedającym, jak i kupującym z okolicznych wsi.
Plac Niepodległości.
Fot. E. Haneman, rok 1964
(źródło fotografii: Łódź w czasach PRL - na kartach pocztówek)
Fot. E. Haneman, rok 1964
(źródło fotografii: Łódź w czasach PRL - na kartach pocztówek)
"Echo", rok 1936.
Przeczytaj w baedekerze:
oraz:
Hala targowa, widok od ulicy Wólczańskiej, rok 1937.
TARGOWISKA NIELEGALNE
Poza placami i targowiskami publicznymi oraz targowiskami prywatnymi, działającymi za zezwoleniem administracji i pod kontrolą władz sanitarnych, ważnymi ośrodkami handlu i życia społecznego były nielegalne bazary, zlokalizowane na prywatnych działkach bądź na ulicach. W Łodzi lokalizowane były w okolicach Starego Miasta, gdzie skupiała się ludność żydowska. Ponieważ ludność ta była zobowiązana do ścisłego przestrzegania przepisów religijnych, więc raczej nie podejmowała pracy w przemyśle, zarządzanym głównie przez chrześcijan. W tej sytuacji większość niezasymilowanej społeczności żydowskiej zajmowała się drobnym wytwórstwem, pośrednictwem lub handlem na własny rachunek, co pozwalało zachować jej niezależność w przestrzeganiu tradycji, lecz jednocześnie często skazywało na życie w niedostatku.
Zdecydowana większość ludności żydowskiej Łodzi stanowili drobni handlarze i rzemieślnicy: krawcy, kaletnicy, a także robotnicy. Mieszkali w drewnianych domach na Starym Mieście, pracowali w małych warsztatach lub sklepikach w oficynach kamienic. Uczyli się w chederach, modlili w bożnicach Starego Miasta albo w synagodze przy ulicy Wolborskiej.
Bazar rybny w rejonie ulicy Wschodniej i Nad Łódką.
Dla tak zorganizowanej społeczności niezbędne było utworzenie dostatecznej liczby miejsc dogodnych do handlu. Targowiska te powstawały samorzutnie i okresowo przenosiły się z miejsca na miejsce, w zależności od zmieniających się warunków komunikacyjnych lub gdy właściciel zmieniał przeznaczenie placu. Prawdopodobnie właściciele tych placów pobierali opłaty od kupców posiadających tam stałe miejsca sprzedaży.
Dzięki inicjatywie gubernatora piotrkowskiego, zaniepokojonego znacznymi rozmiarami nielegalnego handlu, znane są miejsca prowadzenia tego rodzaju usług u progu XX wieku. W piśmie z listopada 1898 roku, nakazującym prezydentowi Łodzi kontrolę i sprawdzenie stanu higienicznego bazarów, zostały one szczegółowo wymienione. Były to:
- plac na rogu ulic Wschodniej i Wolborskiej wraz z jatkami;
- bazar nad stawem rzeki Łódki, od ulicy Nowomiejskiej do Wschodniej; przy granicy działki Frenkla Bormanna;
- dwa rybne targi na placach przy ulicy Północnej i Wschodniej;
- bazary na placach przy ulicy Podrzecznej i Drewnowskiej;
- bazar na posesji Jojne Gincberga przy ulicy Łagiewnickiej, na wprost kościoła.
"Rozwój", rok 1910.
Spośród wymienionych miejsc pierwszy targ, zlokalizowany przy zbiegu ulic Wschodniej i Wolborskiej, znany jest z popularnej pocztówki wydawanej w dużych, wielokrotnie wznawianych nakładach, z konsekwentnie błędnym opisem, że jest to Stary Rynek.
Karta pocztowa z przełomu wieków przedstawiająca bazar u zbiegu ulic Wolborskiej i Wschodniej na Starym Mieście z widokiem na starą synagogę. Nosił żargonową nazwę Szachermark.
Bazar na posesji Gincberga przetrwał do czasów współczesnych w postaci ogrodzonego i wybrukowanego kamieniem polnym placu u zbiegu ulic Łagiewnickiej i Wojska Polskiego, z murowanym, frontowym budynkiem na rogu obu ulic, mieszczącym sklepy. Bazar ten był powszechnie znany pod nazwą placu Pilicera (potocznie Pilcera) - w jidysz: Jojne Pilicer płats.
Na tyłach narożnego budynku mieścił się rynek, tzw. plac Jojne Pilicera (Pilcera).
Przeczytaj w baedekerze:
Hala i plac targowy Jojne Pilcera, rok 1926.
(źródło fotografii: FotoPolska.eu)
(źródło fotografii: FotoPolska.eu)
"Rozwój", rok 1912.
Bazary zlokalizowane wzdłuż rzeki Łódki zlikwidowano na polecenie władz niemieckich w 1916 roku, zakładając nad zakrytym uprzednio korytem rzeki ulicę - skwer Nad Łódką.
Park Staromiejski
Informator miasta Łodzi, rok 1920.
W latach 80. XIX stulecia było w Łodzi sześć rynków-bazarów: Stary, Nowy, Górny, Fabryczny, Wodny i Zielony. Pod koniec XIX wieku przybył jeszcze Targowy Rynek między ulicami Cegielnianą a Dzielną. Dla odciążenia Górnego Rynku założono w 1904 roku bazary na Placu Leonhardta (dziś plac Niepodległości).
źródła:
Krzysztof R. Kowalczyński. Łódź przełomu wieków XIX i XX.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
"Panorama", dodatek niedzielny "Ilustrowanej Republiki", rok 1932.
Przeczytaj w baedekerze:
"Ilustrowana Republika", rok 1928.
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi i Archiwum Włodzimierza Pfeiffera/ za: Plac Piastowski w Łodzi – Wikipedia, wolna encyklopedia
oraz stron:
FotoPolska.eu
Fot. współczesne Monika Czechowicz
