Kolonia mieszkalna zlokalizowana w dzielnicy Chojny, w czworoboku ulic: Lokatorska, Sejmowa, Łączna i Niemcewicza.
Autorzy projektów: Adolf Goldberg, rok 1925 i Wacław Kowalewski, rok 1927. Zabudowa zrealizowana w latach 1925-1927 i 1930-1936 w stylu romantycznym narodowym oraz modernizmu historyzującego.
Osiedle powstało z inicjatywy Towarzystwa Spółdzielczego "Lokator". Była to pierwsza spółdzielnia mieszkaniowa w Łodzi i jedna z pierwszych w Polsce. Została założona już w 1915 roku, ale do prac związanych z budową osiedla przystąpiono dopiero w 1925 roku, a ostateczny kształt osiedle zyskało w roku 1936.
"Gazeta Łódzka", rok 1916.
W 1922 roku w niepodległej już Polsce zarejestrowano statut Towarzystwa.
Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.
W 1924 roku ta lokatorska organizacja spółdzielcza zrzeszała 20 tysięcy członków, głównie robotników i mniej zarabiających urzędników niższej rangi. Wieloletnim prezesem organizacji był Zdzisław Mierzyński.
"Nowiny", rok 1924.
"Republika", rok 1924.
Początkowo zamierzano wybudować 13 domów po 18 mieszkań jednopokojowych z kuchnią w każdym, na parceli składającej się z 13 placów zakupionych w 1924 roku, położonych w rejonie ulic Rzgowskiej i Keniga. Wiosną 1925 roku położono kamień węgielny pod budowę pierwszych trzech domów, zaprojektowanych przez architekta Adolfa Goldberga, usytuowanych wzdłuż ulicy Keniga (dzisiaj ulica Lokatorska).
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
Osiedle powstawało w dwóch etapach, w latach 1925-1927 oraz 1930-1936. Plany budowy sporządzili architekci: Adolf Goldberg (projekt z 1925 roku) i Wacław Kowalewski (projekt z 1927 roku), wykorzystując w swoich projektach elementy romantyzmu narodowego oraz modernizmu historyzującego.
Jednodniówka Towarzystwa "Lokator", rok 1927.
Dość długi czas budowy osiedla sprawił, że wraz z jego budową zmieniał się projekt i koncepcje realizowanych budynków. Stąd też wynika różnorodność całego założenia. Pierwsze trzy budynki powstały w popularnym stylu lat dwudziestych "stylu dworkowym" (czytaj w baedekerze TUTAJ) i charakteryzują się stromymi dachami z czerwonej dachówki. Wraz z rozbudową osiedla kolejne obiekty powstawały już w bardziej modernistycznym stylu, z płaskimi dachami i większymi przeszkleniami w duchu lat trzydziestych.
Pierwsze budynki starego osiedla Towarzystwa "Lokator" w typowym stylu dworkowym.
"Praca", rok 1927.
Zmieniono pierwotnie zakładaną strukturę mieszkań. Wygospodarowano pomieszczenia mieszkalne w mansardach. W każdym z trzech ukończonych w 1927 roku budynków znalazło się 20 mieszkań, głównie dwupokojowych, o przeciętnej powierzchni użytkowej 40 m².
"Praca", rok 1927.
W tym samym roku KRM zatwierdziła pożyczki na budowę trzech kolejnych domów, w tym dwóch według pierwotnych projektów Adolfa Goldberga nieznacznie uproszczonych przez architekta Wacława Kowalewskiego - autora ostatniego ze zrealizowanych budynków mieszkalnych.
"Hasło Łódzkie", rok 1928.
"Głos Poranny", dodatek ilustrowany, rok 1929.
W 1930 roku towarzystwo przekształciło się w spółdzielnię mieszkaniową z odpowiedzialnością udziałami, a Rada Miejska Łodzi w uznaniu zasług "Lokatora" przemianowała ulicę Keniga na Lokatorską. W zarządzie pojawił się działacz Franciszek Heliński, późniejszy wieloletni prezes.
Zarząd spółdzielni mieszkaniowej "Lokator", rok 1930.
Dokonano wtórnego podziału terenu na osiem działek według planu inżyniera Wacława Bobrowskiego, zakazując ich ogradzania i zastrzegając, iż parcela numer 3 jest wspólna dla całej kolonii i musi pozostać niezabudowana.
Do 1936 roku wzniesiono sześć budynków, w których część lokali mieszkalnych oddano na usługi, takie jak: sklep spółdzielczy, świetlica, przedszkole, klub towarzyski, łaźnia, magiel i pralnia mechaniczna. Na dachu jednego z budynków urządzono solarium.
Wzdłuż ulicy Łącznej znajduje się największy budynek osiedla - trzypiętrowy, o wydłużonej, załamującej się bryle i formach umiarkowanego modernizmu. To na dachu tego budynku znajdowało się solarium, które jednak zlikwidowano ze względu na przeciekanie i zastąpiono dwuspadowym dachem.
Budynek zrealizowany został najpóźniej. Wzniesiono go w pierzei ulicy Łącznej w orientacji północ-południe. Został zaprojektowany odmiennie, w postaci długiego, trójczłonowego, 2,5 traktowego "bloku" o układzie korytarzowym. Człon środkowy jest wycofany od linii zabudowy ulicy Łącznej, poprzedzony jest ogródkiem.
Teren osiedla zadrzewiono i wspólnie z mieszkańcami zagospodarowano, urządzając boiska, korty oraz ogródek jordanowski.
"Panorama", dodatek ilustrowany, rok 1931.
Ze względu na wysokość opłat eksploatacyjnych (czynsz, opał, światło, gaz), mieszkania dla robotnika stały się niedostępne, co spowodowało zmianę struktury społecznej członków spółdzielni w odniesieniu do pierwotnych założeń "Lokatora" i w efekcie mieszkania zasiedliła głównie inteligencja, a przede wszystkim nauczyciele.
"Ilustrowana Republika", rok 1925.
"Ilustrowana Republika", rok 1928.
Jednym z mieszkańców osiedla był łódzki pisarz Antoni Kasprowicz.
"Odgłosy", rok 1978.
Kasprowicz urodził się w Łodzi w 1908 roku, w rodzinie robotniczej. Był samoukiem, pracował fizycznie. W 1945 roku został kierownikiem Łódzkiej Rozgłośni Polskiego Radia. Jego tomiki poezji to między innymi "Słońce za murem" (wydane w 1935 roku), "Poemat łódzki" (1957), "W cieniu Oriona" i "Z czerdziestu lat" (1969). W 1979 roku został laureatem nagrody miasta Łodzi za całokształt pracy literackiej. Zmarł w 1981 roku.
Pisarza upamiętnia tablica znajdująca się na budynku, w ktorym mieszkał.
Podczas II wojny światowej budynki przejęli Niemcy, znaczną część dawnych mieszkańców wysiedlono, wielu aresztowano. Dawni mieszkańcy rozproszyli się, jednak wieloletnie związki sąsiedzkie nie zostały zerwane i przez cały okres od 1939 do 1945 roku prowadzona była działalność wzajemnej pomocy. Pozwoliło to przetrwać wielu rodzinom i po wyzwoleniu wrócić do swoich mieszkań i od nowa organizować życie spółdzielcze.
W 1945 roku, tuż po wyzwoleniu Łodzi rozpoczął działalność Tymczasowy Zarząd Spółdzielni "Lokator", ktory przejmował administrowanie osiedla przy ulicy Lokatorskiej i Łącznej. Prezesem zarządu został Franciszek Heliński powołany do funkcji w 7 lutego 1945 roku. Pierwszymi problemami zarządu były zabezpieczenia pustych mieszkań po ucieczce niemieckich lokatorów oraz odtwarzanie dokumentacji pozwalających na sprawiedliwe zasiedlanie przez prawowowitych właścicieli lokali mieszkalnych.
Na terenie osiedla znajduje się, dzisiaj mocno ukryty wśród zieleni, kamienny blok upamiętniający
Działaczy i członków Spółdzielni "Lokator" poległych w walce o wolność i demokrację w latach 1939-1945.
Przełom polityczny w październiku
1956 roku spowodował natychmiastową zmianę całego systemu
zarządzania spółdzielnią. Doświadczeni i ofiarni działacze
gospodarczy w Zarządzie oraz życzliwa atmosfera władz lokalnych w
Łodzi pozwoliła w krótkim okresie zaktywizować i rozwinąć
strukturę działalności Spółdzielni. Władze lokalne w Łodzi od
1948 roku do 1956 w sposób zdecydowany broniły Spółdzielni i
pomagały Zarządowi w miarę swoich możliwości. Jedną z
pierwszych inicjatyw Spółdzielni "Lokator" było zwołanie
ogólnopolskiego kongresu spółdzielni mieszkaniowych w grudniu
1956 roku. Prezes Zarządu Franciszek Heliński i przewodniczący Rady
Nadzorczej Eugeniusz Ajnenkiel weszli do władz powołanego krajowego
Związku Spółdzielni Mieszkaniowych. W Spółdzielni "Lokator" rozpoczął się okres rozwoju – wznowione zostają inwestycje,
przerwane w 1950 roku oraz rozpoczęte prace projektowe i budowa nowych
osiedli na gruntach wytypowanych przy współpracy z władzami
politycznymi i gospodarczymi Łodzi.
W
okresie do 1956 roku Spółdzielnia "Lokator" przeżywała bardzo wiele
trudnych momentów – zmiany ustrojowe, gospodarcze oraz
nieprzychylny stosunek do spółdzielczości mieszkaniowej stawiały kilkakrotnie Zarząd w kłopotliwej sytuacji. Doświadczeni działacze
z prezesem Franciszkiem Helińskim bronili istnienia Spółdzielni lecz w tym
okresie zostały całkowicie zahamowane procesy inwestycyjne.
Represyjne działania spółdzielczych władz centralnych ograniczały możliwości operowania własnymi funduszami, odcięły spółdzielnię
od niezbędnych kredytów. Skutkiem powyższego działania była
znaczna degradacja majątku z powodu zaniechania racjonalnej
gospodarki remontowej.
Od września 1958 roku rozpoczął się drugi w historii "Lokatora" okres realizowania dużych
inwestycji mieszkaniowych. Prezes Spółdzielni Franciszek Heliński
był orędownikiem budowy osiedli, składających się z dużych
bloków. Budowę rozpoczęto od osiedla Doły – Wschód. W tym
czasie Spółdzielnia również kupowała dla swoich członków bloki
rozproszone na terenie wschodniej Łodzi, wybudowane przez
budownictwo komunalne. Nastąpił szybki wzrost zasobów
mieszkaniowych oraz liczby członków z 381 w 1957 roku do 4137 w 1964.
Nastąpiła również reorganizacja Zarządu Spółdzielni – w
1958roku członkowie Zarządu z działaczy społecznych stali się
etatowymi pracownikami. Zaistniała konieczność organizacji służb
eksploatacyjnych: działów członkowskich, administracyjnych,
inwestycyjnych oraz księgowych. W kwietniu 1961roku przyjęto nowy
statut i zmieniono nazwę na Robotnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa "Lokator".. W 1963roku rozpoczęto budowę nowego osiedla na Teofilowie
nazwanego im. Władysława Reymonta. W 1970 roku osiedle to zwiększyło zasoby o 5.620 mieszkań w budynkach wykonywanych według nowych
technologii. W 1965 roku rozpoczęła się budowa drugiego osiedla na
Teofilowie, nazwanego im. Stefana Żeromskiego.
"Dziennik Łódzki", rok 1965.
Tuż przed
jubileuszem pięćdziesięciolecia spółdzielni zmarł Franciszek
Heliński – człowiek, który wniósł ogromne zasługi dla "Lokatora". Zażegnał kryzys finansowy w latach trzydziestych,
zachował w czasie i odbudował po okupacji struktury organizacyjne
oraz uratował Spółdzielnię przed likwidacją w latach 1948 – 1956.
"Panorama Dziennika Łódzkiego", rok 1956.
W
1975 roku Zarząd Spółdzielni został przeprowadzony do budynku
administracyjnego przy ulicy Łagiewnickiej 118, który powstał z
nowym osiedlem Zgierska – Stefana na Julianowie. Rozproszone po
całym mieście lokale biurowe zostały zlikwidowane i powstała jedna
siedziba używana dotychczas przez RSM LOKATOR.
Budowie
osiedli mieszkaniowych towarzyszyło powstawanie lokali handlowych,
usług rzemieślniczych, zaplecza kulturalno – oświatowego i szkół
różnego stopnia. Priorytet miały jednak inwestycje mieszkaniowe,
gdyż głód na lokale mieszkalne powodował, że liczbie członków
zasiedlonych dorównywała liczba członków oczekujących oraz liczba
kandydatów. 
"Dziennik Łódzki", rok 1965.
RSM LOKATOR, jako największa spółdzielnia
mieszkaniowa ponosiła również ogromne koszty na infrastrukturę
Łodzi: sieć komunikacyjną, energetyczną, ciepłowniczą itd. Aby
spełnić oczekiwania społeczne rozpoczynały się kolejne zadania
inwestycyjne budowy osiedli mieszkaniowych: im. Marii Konopnickiej na
Teofilowie, Gagarina-Bednarska na Chojnach i wspomniane już osiedle Zgierska –
Stefana na Julianowie.
"Dziennik Łódzki", rok 1972.
Wciąż poszukiwane były nowe technologie
podnoszące standard i odpowiednie do realizacji środki finansowe.
Po 1975 roku nastąpił wyraźny regres budownictwa towarzyszącego, co
obniżyło jednak komfort mieszkaniowy osiedli jako całości.
"Dziennik Łódzki", rok 1973.
Przed
1980 rokiem mieszkaniowe osiedla RSM LOKATOR wykształciły swoją
odrębność administracyjną co w dużym stopniu ułatwiło
gospodarowanie na tak rozległym obszarze a w tym terminowe
załatwianie spraw związanych z eksploatacją i wnoszeniem opłat.
System ten doprowadził jednak do pierwszego rozpadu Spółdzielni
przez odłączenie nowej Spółdzielni TEOFILÓW z 800.000 m2
powierzchni mieszkalnej co nastąpiło od 1 stycznia 1979 roku. W tym
samym terminie rozpoczyna się budowa nowego osiedla
Radogoszcz-Zachód dla ok. 10 tys. mieszkańców. Na koniec 1983 roku w
skład Spółdzielni weszły następujące osiedla posiadające
odrębność administracyjną i samorządność: Zgierska –
Stefana, Stare Osiedle, Doły – Inflancka – Zagajnikowa,
Radogoszcz – Zachód, Żubardź i Rogatka. Każde z osiedli
posiadało statutowo zagwarantowane mandaty w Radzie Nadzorczej i w
Zebraniu Przedstawicieli. Rozproszone budynki na terenie miasta
zostały włączone do wyżej wymienionych najbliższych osiedli, w celu zachowania
najlepszego sposobu obsługi administracyjnej. Jednak najwięcej
budynków rozproszonych dołączono do Starego Osiedla, gdyż
większość z nich była zlokalizowana w południowej i centralnej
części Łodzi.
"Dziennik Popularny", rok 1980.
W 1980 roku między Zarządem RSM LOKATOR a członkami
oczekującymi zostały zawarte pierwsze umowy kredytowe na budowę
mieszkań na Radogoszczu, od strony ul. Zgierskiej. W ten sposób
powstawać zaczęło osiedle Sitowie, które zasiedlano od grudnia
1982 roku do listopada 1987. Kolejnym etapem była budowa osiedla
zasiedlanego od grudnia 1984 roku, które dało początek zespołowi
budynków między łukiem ul. Świtezianki, ul. Zgierską i Al. W.
Sikorskiego. Zasoby mieszkaniowe w tym rejonie zakończono zasiedlać
w marcu 1992 roku. Rozliczenie inwestycji, związanych umowami
kredytowymi, przedstawił członkom Spółdzielni Zarząd RSM LOKATOR
do końca 1992 roku.
Osobną część budowy osiedla, które
przyjęło nazwę Radogoszcz-Wschód, stanowiła inwestycja przy ulicy Zgierskiej – Okoniowej, gdzie wybudowano i zasiedlono cztery budynki na
prawach własnościowego, spółdzielczego prawa do lokalu
mieszkalnego. Całkowite zakończenie budowy tych domów trwało od
marca 1993 roku do listopada 1994.
Budowa osiedla
Radogoszcz-Wschód zakończyła etap rozwojowy RSM LOKATOR, która była
następcą prawnym Towarzystwa LOKATOR rozpoczynającego swoją
działalność inwestycyjną w latach dwudziestych ubiegłego wieku,
spółdzielni o największej liczbie członków oraz powierzchni
mieszkalnej w historii łódzkiej aglomeracji. Wydzielone z niej
samodzielne spółdzielnie mieszkaniowe kontynuują wobec swoich
członków statutowe obowiązki określone ponad 100 lat temu na
pierwszym założycielskim zebraniu w dniu 11 lutego 1915 roku.
Od
1994 roku rozpoczął się stopniowy rozpad RSM LOKATOR. Jako pierwsza
oddzieliła się najstarsza część zwana do tej pory Starym
Osiedlem, z którego na podstawie Uchwały nr 12/94 powołano
Spółdzielnię Mieszkaniową TOWARZYSTWO LOKATOR. Rozpad największej
spółdzielni mieszkaniowej w Łodzi trwał do Zebrania
Przedstawicieli RSM LOKATOR w dniu 21 czerwca 1996 roku, kiedy na
podstawie uchwał podziałowych:
nr 11/96 oddzielono SM Rogatkę,
nr 12/96 oddzielono SM Radogoszcz-Zachód,
nr 13/96 oddzielono SM Żubardź.
"Dziennik Łódzki", rok 1989.
"Odgłosy", rok 1989.
nr 11/96 oddzielono SM Rogatkę,
nr 12/96 oddzielono SM Radogoszcz-Zachód,
nr 13/96 oddzielono SM Żubardź.
Wróćmy jeszcze na chwilę na osiedle przy ulicy Lokatorskiej, dzisiaj nazywanym Starym Osiedlem.
Na jego terenie znajduje się jeszcze jeden budynek, wybudowany w 1964 roku - czteropiętrowy "babiniec".
Po II wojnie światowej zostało wiele samotnych kobiet, których nie stać było na dalsze mieszkanie w przedwojennych, kilkupokojowych, drogich mieszkaniach. Dla nich postawiono blok z tanimi mieszkaniami typu M2. Znajduje się on w miejscu, gdzie według planów miał stanąć szósty budynek według projektu Adolfa Goldberga, przy ulicy Łącznej 11.
Struktura budynków kolonii: pięć budynków dwuklatkowych i jeden budynek klatkowo-korytarzowy, liczba mieszkań - 234. Struktura mieszkań - pokój z kuchnią, dwa pokoje z kuchnią i trzy pokoje z kuchnią.
Ulica Lokatorska, przy której znajduje się osiedle do 1929 roku nosiła imię Karola Gustawa Keniga, znanego łódzkiego farbiarza i właściciela cegielni na pobliskich posesjach. W uznaniu dla "Lokatora" Rada Miejska przemianowała ulicę na Lokatorską. Stare osiedle było wzorem dla powstałych później osiedli Montwiłła-Mireckiego i Biskupiego.
W pozostałych najstarszych budynkach nie ma już lokali mieszkaniowych, znajduje się tu między innymi administracja spółdzielni (Lokatorska 9) i Centrum Kultury Młodych (Lokatorska 13).
Wszystkie budynki Starego Osiedla, jako ciekawy przyklad architektury modernistycznej i "stylu dworkowego", od 1971 roku wpisane są do rejestru zabytków i znajdują się pod stałą opieką konserwatora zabytków.
źródła:
Joanna Olenderek. Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa. Tom 2. Osiedla i obiekty mieszkalne.
Cezary Kanar. Zabytkowe osiedle Towarzystwa "Lokator".
Spółdzielnia Mieszkaniowa Radogoszcz-Wschód www.smrw.lodz.pl/pl,277_historia.html
BAEDEKER POLECA:
Joanna Olenderek. Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa. Tom 2. Osiedla i obiekty mieszkalne.
Autorka opisuje m.in. początki budownictwa uwzględniającego potrzeby różnych grup społecznych: księży, nauczycieli, urzędników i robotników. Prowadzi Czytelnika przez kulturową mozaikę międzywojennej Łodzi – miejsca, w którym spotykali się wybitni architekci i budowniczowie różnych narodowości. Ich losy często nie są dzisiaj znane, ponieważ zostały zatarte przez tragiczne wydarzenia II wojny światowej. O ich istnieniu i twórczej działalności świadczą zrealizowane projekty współtworzące poczucie lokalnej tożsamości łodzian.
Autorka opisuje m.in. początki budownictwa uwzględniającego potrzeby różnych grup społecznych: księży, nauczycieli, urzędników i robotników. Prowadzi Czytelnika przez kulturową mozaikę międzywojennej Łodzi – miejsca, w którym spotykali się wybitni architekci i budowniczowie różnych narodowości. Ich losy często nie są dzisiaj znane, ponieważ zostały zatarte przez tragiczne wydarzenia II wojny światowej. O ich istnieniu i twórczej działalności świadczą zrealizowane projekty współtworzące poczucie lokalnej tożsamości łodzian.
Przeczytaj jeszcze:
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi oraz stron:
POLONA https://polona.pl/
Fot. wspólczesne Monika Czechowicz
