W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Jego dyktatorami byli Romuald Traugutt, Ludwik Mierosławski i Marian Langiewicz.
Romuald Traugutt, ps. "Michał Czarnecki" (1826-1864)
- polski generał, dyktator powstania styczniowego, wcześniej naczelnik wojenny powiatu kobryńskiego.
W Łodzi utworzono oddział liczący 300 ochotników. Na dowódcę wybrano oficera 4 pułku piechoty J. Fijałkowskiego, ale wkrótce zastąpił go ksiądz Józef Czajkowski i rzemieślnik Teodor Rybicki. Przysięgę wraz z nimi złożyło kilkuset łodzian.
.jpg)
Józef Czajkowski (1837-1907)
- polski duchowny katolicki, powstanie styczniowy.
Powstańcy zebrali się w Lesie Radogoskim (jak chce tradycja pod rosnącym do dzisiaj - dębem Kosynier).
Sformowano dwie kompanie - strzelecką i kosynierską. Ksiądz Józef Czajkowski odczytał Manifest Rządu Narodowego i dekrety o uwłaszczeniu chłopów. Odebrał od powstańców przysięgę, po czym wręczył im sztandar. Śpiewając "Jeszcze Polska nie zginęła", oddział powstańców opuścił las radogoski i ruszył w kierunku Łodzi.
.jpg)
Powstańcy zdjęli z ratusza orła carskiego, a na drzwiach przybili tekst manifestu Rządu Narodowego.
Przeczytaj w baedekerze:
Powstańcy pod łódzkim magistratem, 31 stycznia 1831.
W 75-tą rocznicę powstania na ścianie Ratusza zamieszczono pamiątkową tablicę.
"Głos Poranny", rok 1938.
"Panorama", rok 1938.
Ale wróćmy do wydarzeń z 1831 roku. Spod ratusza, wśród rozentuzjazmowanego tłumu łodzian powstańcy przeszli Piotrkowską do siedziby Towarzystwa Strzeleckiego, gdzie zarekwirowali 72 sztucery (potem okazało się, że z broni wymontowano kurki i sztucerów nie można było używać), oraz do Banku Polskiego na Górnym Rynku, skąd wypłacono im 18 tysięcy rubli.
Pismo do prezydenta Łodzi w sprawie zabranych przez powstańców pieniędzy ze Składów Banku Polskiego w Łodzi w dniu 24 kwietnia 1863 roku /Akta miasta Łodzi/
Dom Towarzystwa Strzeleckiego przy Wodnym Rynku.
Przeczytaj w baedekerze:
Pismo naczelnika Urzędu Pocztowego w Łodzi informujące prezydenta Łodzi o przejęciu i zabraniu przez powstańców korespondencji rządowej w dniu 3 maja 1863 roku /APŁ, Akta miasta Łodzi/
1 lutego, około czwartej nad ranem powstańcy opuścili Łódź. Doszli do lasów w Sieradzkiem, chcieli się połączyć z oddziałem Józefa Oxińskiego, dowodzącego grupą paryzantów z Sieradza. Ale pod wsią Wronowice ich oddział został całkowicie rozbity przez wojsko rosyjskie. Po tym wydarzeniu łódzcy powstańcy rozproszyli się.
Inny oddział, liczący 400 ochotników, utworzono w Lasach Łagiewnickich pod komendą Józefa Sawickiego, którego wkrótce zastąpił łęczycki doktor Józef Dworzaczek. Pod jego dowództwem 22 lutego oddział wkroczył do Łodzi, gdzie został entuzjastycznie powitany. Niestety Dworzaczek, w przeciwieństwie do Sawickiego nie miał zdolności wojskowych, dowódczych.
Z Łodzi oddział Dworzaczka, który liczył 400-500 powstańców, pomaszerował w okolice wsi Dobra, gdzie przez około dwa tygodnie stacjonował w okolicznych lasach. Wyliczono, że z tego pół tysiąca partyzantów, ponad setka pochodziła z samej Łodzi. Łodzianinami było 76 czeladników, 39 robotników i 20 majstrów, a także kilkunastu inteligentów.
24 lutego oddział napotkał żołnierzy rosyjskich z garnizonu piotrkowskiego. Doszło do bitwy, która przekształciła się w rzeź - większość powstańców zginęła.
Przeczytaj w baedekerze:
Zbiorczy akt zgonu Czternastu Osób z Imion i Nazwisk niewiadomych Poległych wojowników Polskich w bitwie pod Dobrą /APŁ, ASC Parafii Rzymskokatolickiej w Dobrej/
Bitwa rozpoczęła się w godzinach południowych i trwała do godziny 17.00. Od początku miała charakter niekorzystny dla strony polskiej. Powstańcy odparli dwa ataki kozaków, przy trzecim bronili się już chaotycznie. Części powstańców udało się wymknąć z okrążenia.
Pod Dobrą zginęła również Maria Piotrowiczowa, szlachcianka z podłódzkiej wsi Radogoszcz, powstaniec styczniowy.
Maria Piotrowiczowa
Maria Piotrowiczowa pochodziła z patriotycznej rodziny ziemiańskiej posiadającej rozległe dobra ziemskie w okolicach Łodzi. Jej rodzicami byli Zygmunt Rogoliński, powstaniec z 1831 roku, oraz Ansberta z Badeńskich. Ojciec wystawił w powstaniu listopadowym własny poczet zbrojny, brał udział w wielu potyczkach, odniósł rany. Wuj Marii Józef Badeński należał do spisku 1830 roku inicjującego powstanie listopadowe. W wieku 17 lat Maria została żoną Konstantego Piotrowicza, nauczyciela z Chocianowic. Wraz z mężem działała w polskiej organizacji narodowej na terenie Łodzi.
Maria walczyła do ostatniej chwili, nie ratowała życia, nie szukała ocalenia w ucieczce z pola bitwy. Odrzuciła propozycję rosyjskich oficerów poddania się, uznała bowiem, że taka postawa nie licuje z godnością i honorem Polaka. Wraz z grupą młodzieży broniła mężnie podarowanego przez łódzkie kobiety oddziałowego sztandaru. Okrążona przez kozaków jednego zabiła, drugiego raniła, pod trzecim zabiła konia. Broniła się rewolwerem i kosą. Zginęła porąbana przez kozaków. Kozacy pastwili się nad jej martwym ciałem, które zostało pokłute pikami i szablami. Ubranie Marii, całe w strzępach i we krwi, rodzina przechowywała jako cenną relikwię.
Tragedię potęguje fakt, że Maria była w ciąży, później okazało się, że miała urodzić bliźniaczki. Po bitwie Rosjanie zażądali okupu za wydanie ciała Marii i pozwolenie przewiezienia go do dworu. W bitwie pod Dobrą zginęły tego dnia jeszcze trzy walczące u boku Marii kobiety: Weronika Wojciechowska (lat 19) – służąca z Byszew, Antonina Wilczyńska (lat 20) – robotnica z Łodzi oraz Katarzyna nieznanego nazwiska.
W czasie powstania styczniowego swój patriotyzm łodzianie udokumentowali w bitwie pod Dobrą koło Strykowa w lutym 1863 roku, gdzie kilkunastu z nich poległo i zostało pochowanych na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej.
(Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Maria Piotrowiczowa pochowana została na Starym Cmentarzu w Łodzi, niedaleko Kaplicy Heinzlów.Dzisiaj jej imię nosi XIII LO w Łodzi.
"Do miękkich wygód zwykła, będąc piękną, młodą,
Dla ojczyzny wzgardziłaś wdziękiem i urodą,
Porzuciłaś bogatych twych przodków pokoje,
I na dziarskim rumaku pędzisz w wrzące boje.
Ach! Polska nie zginęła i nigdy nie zginie,
Gdy w szlachetnych jej córkach krew tak polska płynie".
Akt zgonu Marii Piotrowiczowej
/APŁ, ASC Parafii Rzymskokatolickiej Najświętszej Marii Panny w Łodzi/
Pomnik wystawiony w miejscu śmierci Marii Piotrowiczowej, w lesie koło Dobieszkowa, przy polnej drodze z osady Młynek do Sosnowiec-Pieńki.
Ma postać głazu narzutowego umiejscowionego na betonowej podstawie.
Ma postać głazu narzutowego umiejscowionego na betonowej podstawie.
Na pomniku tablica z inskrypcją:
W tym miejscu
poległa walcząc
W Obronie Ojczyzny
MARIA PIOTROWICZOWA LAT 23
ZG. 24. II. 1863 r.
GLORIA VICTIS
Anna Pustowójtówna w stroju powstańczym 1863 roku
Przeczytaj w baedekerze:
Cmentarz we wsi Dobra.
Mogiła zbiorowa powstańców z 1863 roku w centralnym punkcie cmentarza parafialnego. Na mogile pomnik wystawiony w 1933 roku ze składek społecznych i tablica z inskrypcją:
Niewolnym bohaterom 1863
wolni rodacy 1933
Przeczytaj w baedekerze:
Około 80 powstańców walczących pod Dobrą dostało się do niewoli. Ci, którym udało się uciec, przyłączyli się do innych oddziałów powstańczych. Ksiądz Józef Czajkowski, który był dowódcą łódzkiego oddziału powstańczego, 10 września 1863 roku walczył z Rosjanami pod Dalikowem, wsi położonej między Łodzią a Poddębicami.
"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1937.
Po krótkotrwałym zahamowaniu działalności powstańczej Józef Sawicki utworzył w okolicach Strykowa nowy oddział. Ze względu na radykalne poglądy władze powstańcze uznały go za "czerwonego radykała", oskarżyły o zdradę stanu i w sierpniu 1863 roku schwytały w okolicach Lipna, a następnie powiesiły w Strykowie.
.jpg)
Józef Kajetan Janowski (1832-1914)
- architekt, sekretarz stanu Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym.
(źródło fotografii https://pl.wikipedia.org/)
Na początku powstania w Łodzi przez krótki czas (od 28 stycznia do 1 lutego) przebywał Józef Kajetan Jankowski, członek Rządu Narodowego wraz z członkami Komitetu Centralnego Narodowego - księdzem Karolem Mikoszewskim, Janem Majkowskim i Oskarem Awejde, którzy jechali do obozu Mariana Langiewicza. Mieli ze sobą pieczęć Rządu narodowego, a więc Łódź na te kilka dni stała się siedzibą naczelnych władz polskiego państwa podziemnego.
Odezwa Centralnego Narodowego Komitetu z dnia 1 września 1862 roku, w której ogłosił się rzeczywistym Rządem Narodowym, wzywał Polaków do posłuszeństwa i gotowości podjęcia wspólnej walki o niepodległą Polskę.
/APŁ, Archiwum rodziny Bartoszewiczów/
Ignacy Teodozjusz Radziejowski (1832-1864)
- naczelnik Łodzi w powstaniu styczniowym, urzędnik.
(źródło fotografii https://pl.wikipedia.org/)
Pierwszym powstańczym naczelnikiem miasta Łodzi był Ignacy Radziejowski, urzędnik, a zastapił go znany łódzki fotograf Józef Zajączkowski. Po wielu latach pierwszy fotograf łódzki spisał swoje wspomnienia z pobytu w Łodzi. Ukazały się one w zbiorze pamiętników z czasów powstania styczniowego, opracowanym przez Stefana Kieniewicza, pod tytułem Spiskowcy i partyzanci 1963.
Przeczytaj w baedekerze:
oraz:
Po Zajączkowskim funkcję naczelnika pełnił rejent Jan Cichocki. Ciekawym zjawiskiem był udział w ruchu narodowym przedstawicieli niemieckich mieszkańców Łodzi. Setnikiem Wólki, zamieszkałej głównie przez kolonistów niemieckich był Karol Rundsztok.
Łódzka podziemna władza powstańcza posiadał własną policję i żandarmów, kontrolerów przesyłek (sprawdzali przesyłki w kierunku wywiadowczym na drogach wokół Łodzi) i poborców podatkowych oraz agentów w urzędach państwowych. Prezydentem miasta był wtedy Andrzej Rosicki, który potajemnie sprzyjał powstaniu, a jego żona uczestniczyła w pracach organizacji narodowej kobiet.
Andrzej Rosicki (1814-1904)
- polski działacz samorządowy, prezydent miasta Łodzi.
(źródło fotografii https://pl.wikipedia.org/)
Przeczytaj w baedekerze:
Organizowano opiekę nad rannymi oraz rodzinami poległych i zamordowanych. Zbierano pieniądze na cele narodowe i przygotowywano ekwipunek dla powstańców.
Aleksander von Broemsen (Alexander Gustav Robert von Brömsen, 1824-1881)
- baron, generał major Armii Imperium Rosyjskiego.
(źródło fotografii https://pl.wikipedia.org/)
Naczelnikiem wojennym miasta Łodzi został Aleksander von Broemsen, zrusczony Niemiec, który zapisał się jako postać wyjątkowo nieciekawa. Rezydował w pałacyku przy obecnej ulicy Pomorskiej 18 i zasłynął z brutalnych przesłuchań oraz ferowania wyroków śmierci.
Pomorska 18, obecnie budynek i teren Wyznaniowej Gminy Żydowskiej w Łodzi.
Po stłumieniu powstania władze rosyjskie utoworzyły tzw. Okręg Wojenny m. Łodzi, w którym podwojono liczebność garnizonu wojskowego, zwiększono liczbę policjantów, społeczeństwo łódzkie zostało sterroryzowane.
Łódź za udział swoich obywateli w powstaniu została obłożona poważnymi kontrybucjami, a kilkunastu powstańców zostało straconych.
Sąd wojenny w Łodzi wydał 17 wyroków śmierci, 56 osób wysłano na katorgę, 14 osób skazano na osiedlenie na Syberii, kilkaset osób znalazło się pod nadzorem policyjnym.
W latach 1863-1866 mieszkańcy Łodzi zaplacili 66 tysięcy rubli z tytułu konstrybucji.
"Kalendarz Kościuszkowski", rok 1918.
"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1937.
Represje po stłumieniu powstania dotykały też mieszkańców, którzy w jakikolwiek sposób dawali wyraz swojej sympatii do powstania.
Zakazano łodziankom noszenia jakiejkolwiek żałoby, czy symboli narodowych. Nie mogły więc nosić czarnych sukien, ani nawet obszytych czarną taśmą, żadnych znaków emblematycznych, czy łańcuszków. Za łamanie tych zakazów nakładano karę 10 rubli, co stanowiło miesięczny zarobek robotnika.
"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1933.
Dla Łodzi powstanie styczniowe było okresem kształtowania się świadomości narodowej. Z miasta kolonistów niemieckich zaczęło przekształcać się w miasto poczuwające się do polskości, którego obywatele potrafią wystąpić w jej obronie.
Na ziemi łódzkiej miało miejsce ponad sto bitew i potyczek.
Nieliczni powstańcy doczekali niepodległej Ojczyzny.
Weterani powstania styczniowego w Łodzi
(zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi)
"Kalendarz Kościuszkowski", rok 1918.
Źródła:
Jan Kanty Chrzanowski. Historia Łodzi do 1865 roku.
Przeczytaj w baedekerze:
Fot. współczesne Monika Czechowicz
Fot. archiwalne zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi, Archiwum Państwowego w Łodzi. Narodowego Archiwum Cyfrowego
Fot. archiwalne zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi, Archiwum Państwowego w Łodzi. Narodowego Archiwum Cyfrowego
oraz strony https://pl.wikipedia.org/
