W życiu teatralnym dziewiętnastowiecznej Łodzi szczególną rolę spełniały teatrzyki ogródkowe. Zapoczątkowały one nie tylko dzieje teatru łódzkiego, lecz pierwsze wzięły na siebie trud zdobycia widza teatralnego w środowisku niezbyt dotąd podatnym na uroki Melpomeny.
Teatrzyki wśród zieleni wywodziły się w prostej linii z ogródków "piwnych", szeroko rozpowszechnionych w Łodzi w pierwszej połowie XIX stulecia.
Urządzenie takiego ogródka było niezmiernie proste, składało się bowiem z paru stolików i krzeseł ustawionych w cieniu drzew, kręgielni oraz podłogi do tańca. Tańczącym przygrywał zespół muzyczny złożony z kilku osób, a czasem po prostu... katarynka. Zwyczaj przesiadywania w ogródkach przy kuflu piwa wprowadzili do Łodzi niemieccy przybysze.
Łódzkie Ogłoszenia/Łodźer Anzaiger, 1864.
Łódzkie Ogłoszenia/Łodźer Anzaiger, 1864.
Bardziej ambitni właściciele piwnych ogródków, mając na uwadze ściągnięcie do siebie wytworniejszej klienteli, organizowali koncerty muzyki lekkiej oraz występy artystów. Zazwyczaj były to popisy żonglerów i iluzjonistów, zdarzało się jednak, że na zaimprowizowanej scenie w ogródku występowali także aktorzy z prawdziwego zdarzenia.
Łódzkie Ogłoszenia/Łodźer Anzaiger, 1864.
Dzieje teatrzyków ogródkowych w Łodzi zaczynają się od 1846 roku. W owym czasie przemysłowiec łódzki Ludwik Geyer wybudował na posesji domu zajezdnego "Paradyz" (Piotrkowska 175) pierwszą w Łodzi salę widowiskową przeznaczoną w zasadzie na popisy chóru męskiego, którego był prezesem.
Łódzkie Ogłoszenia/Łodźer Anzaiger, 1863.
Łódzkie Ogłoszenia/Łodźer Anzaiger, 1864.
"Lodzer Zeitung", 1867.
Sala mieściła się w niedużym drewnianym budynku ozdobionym imitacją arkad i okolonym grupą drzew.
Ogródek "Paradyzu".
"Lodzer Zeitung", 1868.
"Lodzer Zeitung", 1868.
"Dziennik Łódzki", rok 1884.
Piotrkowska 175 dzisiaj. To tutaj, w głębi posesji mieścił się popularny "Paradyz".
"Dziennik Łódzki", rok 1884.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
Przez scenę "Paradyzu" przewinęło się wiele zespołów i wielu aktorów, częstokroć o znanych nazwiskach. Teatrzyk na Wólce - bo tak nazywała się wtedy południowa dzielnica miasta - gościł w swych progach trupy teatralne Rembeckiej, Barańskiego, Pfeiffera i innych. Grali tu znani aktorzy: Biedrońska-Borkowska, Ptaszyńska, Karol Królikowski, Józef i Feliks Bendowie.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
W "Paradyzie" miał wystąpić znany aktor, tragik szekspirowski Ira Aldridge... Niestety, zmarł nagle. Pochowany został w Łodzi na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej.
Przeczytaj w baedekerze:
"Rozwój", rok 1890.
"Rozwój", rok 1910.
Repertuar zespołów występujących w "Paradyzie" przystosowany był do wymogów publiczności ogródkowej. Grywano takie sztuki, jak Trzydzieści lat życia szulera, Adam i Ewa, Don Juan, czyli ukarany libertyn itp. Zdarzały się czasem i wartościowsze utwory, jak na przykład Karpaccy górale.
"Rozwój", rok 1899.
Dużym powodzeniem cieszyła się sztuka przerobiona z powieści Rinaldo Rinaldini. Epizodyczne role zbójców i żołnierzy grali w niej łódzcy robotnicy i rzemieślnicy.
Z długoletniej historii teatru ogródkowego na Wólce warto odnotować, że w 1873 roku odbyła się prapremiera operetki Offenbacha Piękna Helena w niecodziennej obsadzie z Adolfiną Zimajer i Łucją Micińską w rolach głównych. Baletnice wystąpiły w obcisłych trykotach, ku niemałemu zgorszeniu naszych prababek. Mimo to, a może dzięki temu, operetka cieszyła się ogromnym powodzeniem.
"Rozwój", rok 1899.
"Rozwój", rok 1899.
Około 1880 roku w "Paradyzie" występował teatr wodewilowy pod dyrekcją Juliana Myszkowskiego. Piosenki z tego teatru znane były w całym mieście.
Drugi teatrzyk ogródkowy w Łodzi powstał z inicjatywy Fryderyka Sellina.
Fryderyk Sellin (1831-1914)
- łódzki cukiernik, kupiec, przedsiębiorca teatralny.
Przeczytaj w baedekerze:
WIELKA INAUGURACJA TEATRU WIELKIEGO, czyli inwestycja Fryderyka Sellina. (baedekerlodz.blogspot.com)
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
W 1853 roku Sellin zbudował przy ulicy Piotrkowskiej 91, w ogrodzie leżącym na tyłach cukierni, scenkę letnią. Sąsiadowała ona bezpośrednio z wiatrakiem położonym przy dzisiejszej ulicy Andrzeja Struga. W teatrzyku pod wiatrakiem Sellin wystawił siłami amatorskimi szereg lżejszych sztuk.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
Piotrkowska 91 dzisiaj.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
Dochód z przedstawień przeznaczano także na cele dobroczynne. Wśród aktorów-amatorów wyróżniali się: znane z urody dwie siostry Skrudzińskie, Zielińka, kierownik teatru Sellin oraz jedyny aktor zawodowy - Rybka. Zespół Sellina istniał z małymi przerwani przez sześć lat.
"Dziennik Łódzki", rok 1889.
W 1864 roku Sellin zbudował w ogrodzie przy ulicy Konstantynowskiej (dzisiaj Legionów 14/16) teatr letni "Arkadia". Osobiście też dobrał zespół aktorski, w skład którego między innymi wchodzili: Cybulski, Konopka, Ortyńscy, Karol Rychter i Podwyszyńscy. Teatr Sellina wystawiał dramaty i komedie: Krakowiaków i górali, Żebraka, Esmeraldę i inne.
Konstantynowska 14/16 (dzisiaj Legionów). To tutaj mieścił się teatr Sellina.
"Lodzer Zeitung", 1868.
Po roku Sellin zrezygnował z samodzielnego prowadzenia teatru. Odtąd teatr letni "Arkadia" użyczał gościny różnym towarzystwom dramatycznym. Na scenie tej grywały zespoły pod dyrekcją znakomitego Anastazego Trapszy, JózefaTexla, Juliana Grabińskiego, Puchniewskiego, Łuby, Kościeleckiego, Kopczewskiego i Sarneckiego.
Trupa teatralna Józefa Texla "Eldorado", rok 1875.
Józef Texel, Leokadia Biron, Franciszek Waliszewski, Franciszek Koziołowski, Czesława Czapska, Józefa Czapska, Aleksander Carmantrand, Wacław Prohazka, Łucja Micińska (jako Diabeł, Mały Faust), Wanda Manowska.
Józef Texel (Teksel) zmarł w 1904 roku i został pochowany na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej w Łodzi.
Przeczytaj w baedekerze:
"Lodzer Zeitung", 1869.
Podobnie jak w teatrze "Paradyz" na Wólce, dawano tu głównie komedie, operetki, farsy. Ciotka Karola, Ciepła wdówka, Podróż po Warszawie - oto kilka tytułów z repertuaru teatru letniego Sellina.
"Rozwój", rok 1908.
W 1908 roku teatr Sellina został gruntownie przebudowany i zmienił nazwę na "Apollo".
Teatr Apollo przy ulicy Konstantynowskiej 16 (dzisiaj Legionów).
W teatrzyku tym wystawiano głównie operetki. Przedstawienia przetykane były aktualnymi kupletami, śpiewanymi przeważnie przez pierwszego komika.
Park im. Stanisława Staszica
Warto tu jeszcze wspomnieć o jeszcze jednej scenie wśród zieleni, zbudowanej w parku Staszica w okresie wystawy rzemieślniczej w 1912 roku. W teatrzyku tym grywali przeważnie amatorzy.
Teatr letni w parku Staszica.
Księga Adresowa Miasta Łodzi i Województwa Łódzkiego, rok 1937.
Przeczytaj w baedekerze:
"Nowiny", rok 1924.
"Głos Poranny", rok 1929.
Teatry amatorskie cieszyły się w Łodzi znaczną popularnością. Występowały one przeważnie w ogródkach rozrywkowych, położonych na przedmieściach, a przeznaczonych głównie dla uboższej ludności. Amatorzy grywali przede wszystkim sztuki z repertuaru rodzimego, najbardziej zrozumiale dla robotniczego widza.
Park im. Juliusza Słowackiego - dawny park "Wenecja".
Przeczytaj w baedekerze:
Szczególnie odwiedzany był ogród "Wenecja", położony w południowej części miasta przy ulicy Pabianickiej.
"Nowy Kurier Łódzki", rok 1912.
W ogrodzie tym odbywały się wielkie zabawy ludowe połączone z różnymi atrakcjami, jak ognie bengalskie, "śmiertelny" skok przez ogień do wody, loteria fantowa, na której szczęśliwiec wygrywał barana czy kozę...
"Rozwój", rok 1912.
Żywym zainteresowaniem publiczności cieszyły się także występy zespołu amatorskiego na małej scenie w głębi ogrodu. Zaczarowane koło Rydla było gorąco oklaskiwane przez przedmiejskich miłośników teatru.
"Praca", rok 1920.
Amatorzy dawali również przedstawienia na scenkach w Helenowie, Źródliskach i w innych ogrodach. Obok zespołów zawodowych szerzyli oni z powodzeniem wśród bywalców ogródków zamiłowanie do sztuki scenicznej.
Helenów
"Rozwój", rok 1900.
"Rozwój", rok 1901.
Helenów
Przeczytaj w baedekerze:
"Dziennik Łódzki", rok 1890.
Altana koncertowa w Parku Źródliska
Przeczytaj w baedekerze:
"Rozwój", rok 1899.
Park Źródliska II
Widzowie w teatrach ogródkowych znajdowały się przeważnie pod gołym niebem, frekwencja publiczności była więc w dużej mierze uzależniona od pogody. Zamożniejsi widzowie lokowali się przed sceną na krzesłach ogrodowych, pospólstwo zaś zajmowało rzędy ław w tyle widowni. Z boku stało kilka stolików, przy których pito kawę i herbatę, spożywano ciastka i lody. W czasie przerwy publiczność przechadzała się po alejkach ogrodu, panie prezentowały najnowsze stroje, panowie lustrowali płeć piękną 😊
"Rozwój", rok 1902.
Poziom artystyczny wystawianych w teatrach ogródkowych sztuk, pomimo niejednokrotnie znakomitej obsady, nie był wysoki z tej prostej przyczyny - że aktorzy nie mieli czasu na właściwe opracowanie ról. W ciągu jednego sezonu letniego dawano kilkadziesiąt sztuk, przy czym zmiana repertuaru następowała prawie codziennie, gdyż inaczej widownia świeciła pustkami. W tych warunkach sufler miał niemało roboty!
"Rozwój", rok 1899.
Praca aktorów w teatrach ogródkowych była bardzo uciążliwa. Ciasnota, brak wygodnych garderób, czasami dotkliwe zimno dokuczało aktorom grającym często w lekkich kostiumach. Teatrzyki te były jednak doskonałym warsztatem dla licznych adeptów sztuki scenicznej. Niejedna gwiazda aktorska po raz pierwszy zabłysnęła talentem właśnie na scenie wśród zieleni.
"Rozwój", rok 1898.
Zmierzch teatrów ogródkowych nastąpił tuż przed pierwszą wojną światową. Główną przyczyną ich upadku były kinematografy, które przyciągały do siebie znaczną część dotychczasowych bywalców teatrzyków wśród zieleni. Ostatecznego spustoszenia dokonała wojna. Budynek "Paradyzu" przeznaczono na skład używanych mebli. Zamknął swe podwoje na zawsze także teatrzyk "Apollo". Wojna przerwała działalność i innych scen amatorskich.
źródła:
Wacław Pawlak. W cieniu ratuszowej wieży.
Witold Filler. Melpomena i piwo.
Przeczytaj w baedekerze:
"Dziennik Łódzki", rok 1886.
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
Fot. współczesne Monika Czechowicz
