"Żadnemu Żydowi nie będzie wolno w nowej osadzie mieszkać...", czyli rzecz o rewirze żydowskim w Łodzi

Kiedy w 1821 roku decyzją władz Królestwa Kongresowego Łódź została jedną z osad fabrycznych, do tworzenia przemysłu włókienniczego zostali zaproszeni rzemieślnicy z Niemiec. W umowie z wojewodą mazowieckim Rajmundem Rembielińskim niemieccy tkacze zastrzegli sobie, że żadnemu Żydowi nie będzie wolno w nowej osadzie ani mieszkać, ani posiadłości jakiej nabywać. 
Ich życzenie było respektowane przez ponad dekadę. Pierwszy żydowski mieszkaniec Nowego Miasta to Ludwik Mamroth z Kalisza, który w 1833 roku dostał zgodę na wybudowanie składu przędzy przy Piotrkowskiej 192.

Stary Rynek dzisiaj.

W pierwszej ćwierci XIX stulecia Żydzi mogli zamieszkiwać gdzie chcieli, ale tak naprawdę wszyscy mieszkali w najbliższym sąsiedztwie rynku. Aż 21 rodzin mieszkało przy samym rynku (38% mieszkańców), 13 rodzin przy ulicy Wolborskiej (24%), 7 rodzin przy ulicy Drewnowskiej i tyle samo przy początkowym fragmencie ulicy Piotrkowskiej (dziś Nowomiejska) i Podrzecznej. 

Ulica Podrzeczna przy Zgierskiej.

Tylko jedna rodzina wyszła poza ten teren na plac Kościelny 15. Potem na prawie 40 lat w Łodzi wprowadzone zostały ograniczenia dla Żydów.

Józef Zajączek (1752-1826)

(Archiwum Państwowe w Poznaniu)

Namiestnik Królestwa Kongresowego Józef Zajączek w 1825 roku wydał dekret o ustanowieniu na Starym Mieście rewiru dla mieszkańców wiary mojżeszowej. Na jego mocy od 1 lipca 1827 roku wszyscy Żydzi musieli przeprowadzić się do wyznaczonej strefy miasta. Rewir żydowski obejmował początkowo południową pierzeję Rynku Staromiejskiego i południową stronę ulic Wolborskiej i Podrzecznej. Żydom nie wolno było osiedlać się poza wyznaczonym terenem, chyba że posiadali 20 tysięcy złotych majątku nieobciążonego długami, umieli pisać i czytać po polsku, francusku lub niemiecku, a także nie wyróżniali się spośród ludności chrześcijańskiej ubiorem. Innym warunkiem było wystawienie murowanego domu lub fabryki oraz posyłanie dzieci do szkół publicznych. Co roku dwie rodziny żydowskie mogły wyjść poza rewir. Co ciekawe, przez kilka lat żaden ze starozakonnych nie skorzystał z możliwości zamieszkania w tzw. ekstrarewirze. Główną przyczyną była niechęć osadników niemieckich z Nowego Miasta, tkaczy i rękodzielników, którzy powoływali się na umowę, w myśl której Żydom nie wolno mieszkać ani budować się w ich sąsiedztwie.

Ulica Nowomiejska.

Ulica Nowomiejska, widok w kierunku północnym.

Ulica Nowomiejska dzisiaj, widok od Starego Rynku w kierunku placu Wolności (Nowy Rynek).

Mimo ograniczeń, liczba Żydów na Starym Mieście rosła bardzo szybko (czterokrotnie zwiększyła się w ciągu 15 lat!) i obszar dla nich przeznaczony został wypełniony. Zabiegi o dodanie do rewiru kolejnych ulic, przy których mogliby mieszkać Żydzi, popierały też władze Łodzi.

W 1841 roku Franciszek hrabia Potocki, gubernator mazowiecki, przedstawił komisji rządowej projekt rozszerzenia rewiru. Choć oficjalnego zatwierdzenia nie było, władze centralne nieformalnie przyzwoliły, by nie utrudniać starozakonnym zamieszkiwania w przylegających do rewiru ulicach. Nieformalnie teren rozszerzył się na cały Rynek Staromiejski, północną część ulic Wolborskiej i Podrzecznej oraz ulicę Drewnowską i Stodolną.

Park Staromiejski.

Jednak wkrótce i to było za mało. Trzecia regulacja rewiru żydowskiego miała miejsce w latach 1859-1861. W obręb dzielnicy żydowskiej włączono wówczas fragmenty ulic: Zgierskiej, Kościelnej, część obecnej ulicy Nowomiejskiej i północną stronę ulicy Północnej. Na gruntach położonych na wschód od Starego Miasta wytyczono też nowe ulice. Były to : Aleksandryjska (dziś Bojowników Getta Warszawskiego), Jerozolimska (nie istnieje), św. Jakuba (we fragmencie przetrwała do dziś) i Franciszkańska (mówi się, że nazwę dostała na cześć hrabiego Potockiego, życzliwie wspierającego poszerzenie rewiru). Miała być jeszcze ulica Wodna, ale jej ostatecznie nie zaprojektowano.

W 1861 roku rewir dla Żydów oficjalnie został zniesiony. Żydzi mogli kupować i dzierżawić domy oraz tereny na obszarze całego miasta, ale i tak większość żydowskich mieszkańców pozostała w północnej części Łodzi, na Starym Mieście i w sąsiedniej wsi Bałuty.

Widok na Stare Miasto w kierunku północnym.

źródło:
Joanna Podolska. Spacerownik. Łódź żydowska.

Fot. współczesne: Monika Czechowicz

Fot. archiwalne z zasobów Państwowego Archiwum w Poznaniu i Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.