1 stycznia
W Łodzi, z wyłączeniem obszaru getta, pracowało jedynie 261 lekarzy medycyny - 115 Polaków, 118 Niemców i 28 innej narodowości oraz 73 lekarzy dentystów, w tym 21 Polaków.
Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 1 im. Norberta Barlickiego, u zbiegu ulic Narutowicza i Kopcińskiego. Po wybudowaniu, w 1930 roku został przekazany Łódzkiej Kasie Chorych.
W HOŁDZKIE PAMIĘCI LEKARZY OFICERÓW
SZPITALA IM. PREZYDENTA RP PROF. DRA.
I. MOŚCICKIEGO - JEŃCÓW OBOZÓW
W KOZIELSKU I STARBIELSKU
ZAMORDOWANYCH PRZEZ NKWD
W KATYNIU I INNYCH MIEJSCACH
ZAGLADY W ZSRR WIOSNĄ 1944 R.
W okresie działań wojennych i okupacji hitlerowskiej pracownicy szpitala udzielali pomocy wszystkim potrzebującym, oficerom i żołnierzom polskim. Personel medyczny działając w konspiracji ratował pacjentów przed obozami jenieckimi, pomagał w ucieczkach, ukrywał w czasie ewakuacji rzeczywistą liczbę chorych, ich nazwiska, stopnie wojskowe.
8 stycznia
Władze niemieckie zakazały Polakom sprzedaży... pomarańczy.
11 stycznia
Policja przeprowadziła kontrolę pasażerów na wszystkich liniach kolejowych Kraju Warty.
Dworzec kolejowy Łódź-Kaliska, zdjęcie z okresu okupacji niemieckiej.
14 stycznia
Władze Kraju Warty odnotowały narastającą wrogość Polaków w stosunku do niemieckiego okupanta.
16 stycznia
Urząd Kultury Kraju Warty zakazał polskim muzykom i śpiewakom wykonywania zawodu.
18 stycznia
Adolf Hitler odznaczył namiestnika Arthura Greisera Wojennym Krzyżem Zasługi I Klasy z Mieczami.
Arthur Greiser (1897-1946)
Foto Bundesarchiv
20 stycznia
Władze Kraju Warty zakończyły realizację, trwającego od 7 maja 1940 roku, tzw. II planu krótkofalowego wysiedleń ludności polskiej do Generalnego Gubernatorstwa (GG). Tym razem deportacjami objęto głównie ludność wiejską, której odebrane gospodarstwa zostały przeznaczone dla osiedlanych Niemców z Wołynia. Z całej rejencji łódzkiej wysiedlono wówczas 51 824 osoby, z samej Łodzi deportowano 2152 mieszkańców. Niemcy z Wołynia przejęli ok. 7 tysięcy gospodarstw w okolicach Łodzi.
Niemcy osiedlający się na terenie Kraju Warty czekają na wyrzucenie z gospodarstwa Polaków.
Rodzina Matczaków wysiedlona w 1939 roku z Sieradza.
Arthur Greiser wita w Łodzi milionowego Niemca przesiedlonego do Kraju Warty ze wschodniej Europy w ramach niemieckiej akcji przesiedleńczej Heim ins Reich - marzec 1944; w środku Heinz Reinefarth.
24 stycznia
Policja Kryminalna w Łodzi informowała w sprawozdaniu do inspektora Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (SD), że z powodu nielegalnych kontaktów z gettem aresztowano 100 osób.
26 stycznia
Kronika Getta Łódzkiego:
W lokalu kuchni nr 2 przy ulicy Zgierskiej 41 odbył się dziś recital śpiewaczy uzdolnionego tenora p. Nikodema Sztajmana. Akompaniował Teodor Ryder. Odśpiewane zostały armie z oper Pucciniego, Verdiego, Czajkowskiego, Leoncovallo i Meyerbeera. Licznie zebrana publiczność gorąco oklaskiwała wykonawcę.
Zgierska 41
Kuchnia dla inteligencji (Zgierska 41) to typowy lokal byłych ludzi, ludzi zajmujących ongiś poważne stanowiska, żyjących pełnią życia, dziś wyrzuconych poza nawias tego wszystkiego. Jeżeli z tej strony patrzeć będziemy mogli na stałą klientelę kuchni nr 2, to dopiero wówczas ocenić będziemy mogli, co poza strawą daje im ta kuchnia; że tu, właśnie tylko tu, znaleźli choć iluzję tego, do czego dawniej byli przyzwyczajeni: pewną dozę grzeczności w obejściu i traktowaniu ich, dziś zdeklasowanych i spauperyzowanych, czysty i schludnie nakryty stół, niewyszczerbiony talerz i wreszcie miłe otoczenie, dobrane towarzystwo. Chwile spędzane w kuchni nr 2 - to nie tylko czas przeznaczony na zjedzenie posiłku, to również chwile wzajemnej wymiany myśli, coś w rodzaju klubu, w którym w czasie obiadu spotykają się ci byli ludzie.
Kronika getta łódzkiego, 4 marca 1941, t.1, s. 72.
Kuchnia dla inteligencji (Zgierska 41) to typowy lokal byłych ludzi, ludzi zajmujących ongiś poważne stanowiska, żyjących pełnią życia, dziś wyrzuconych poza nawias tego wszystkiego. Jeżeli z tej strony patrzeć będziemy mogli na stałą klientelę kuchni nr 2, to dopiero wówczas ocenić będziemy mogli, co poza strawą daje im ta kuchnia; że tu, właśnie tylko tu, znaleźli choć iluzję tego, do czego dawniej byli przyzwyczajeni: pewną dozę grzeczności w obejściu i traktowaniu ich, dziś zdeklasowanych i spauperyzowanych, czysty i schludnie nakryty stół, niewyszczerbiony talerz i wreszcie miłe otoczenie, dobrane towarzystwo. Chwile spędzane w kuchni nr 2 - to nie tylko czas przeznaczony na zjedzenie posiłku, to również chwile wzajemnej wymiany myśli, coś w rodzaju klubu, w którym w czasie obiadu spotykają się ci byli ludzie.
Kronika getta łódzkiego, 4 marca 1941, t.1, s. 72.
"Nojer Fołksbłat", rok 1931.
Teodor Rydel (1881-1944) - polski dyrygent i pianista pochodzenia żydowskiego.
(zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)
Teodor Ryder był synem prawnika, w dzieciństwie pobierał lekcje gry na fortepianie. Kształcił się w konserwatorium w Darmstadt. Po zakończeniu nauki, w latach 1904-1916, dyrygował w kilku europejskich krajach - Niemczech, Szwajcarii, Francji. Pełnił funkcję drugiego kapelmistrza Opery Lyońskiej. W Lyonie poznał niemiecką sopranistkę Idę Voth, która, po przejściu na judaizm, została jego żoną.
W 1916 roku przyjechał do Warszawy, gdzie współpracował z Filharmonią Warszawską. Po dwóch latach przeniósł się do Łodzi, gdzie dyrygował Łódzką Orkiestrą Symfoniczną.
"Głos Polski", rok 1921.
Pałac wzniesiony w latach 1904-1908 dla syna słynnego łódzkiego fabrykanta Izraela Kalmanowicza Poznańskiego - Karola, jednego z dyrektorów spółki akcyjnej wyrobów bawełnianych. Obecnie siedziba Akademii Muzycznej.
Teodor Rydel pracował w Konserwatorium Muzycznym Heleny Kijeńskiej-Dobkiewiczowej (obecnie Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów) zarówno jako dyrygent i pianista, jak i pedagog. W latach 30. XX wieku dyrygował także Radiową Orkiestrą Symfoniczną.
"Republika", rok 1923.
Teodor Ryder został przesiedlony do getta w marcu 1940 roku. Wraz z nim do getta trafiła jego żona, Ida. Odmówiła ona przejścia na chrześcijaństwo i nie opuściła męża, mimo że jako Niemka mogła uniknąć pobytu w getcie (zmarła na terenie getta w 1943 roku).
Po trafieniu do getta Teodor Ryder nie zaprzestał działalności muzycznej. Współtworzył dom kultury przy ulicy Krawieckiej 3 oficjalnie otwarty 1 marca 1941 roku, dawał koncerty fortepianowe, akompaniował (często występował wspólnie z Bronisławą Rotsztatówną, więcej TUTAJ), dyrygował orkiestrą symfoniczną - są znane informacje o co najmniej czterech jej występach.
Afisz premierowego koncertu w getcie Żydowskiego Stowarzyszenia Śpiewaczego "Hazomir".
Ostatni oficjalny koncert Teodora Rydera miał najprawdopodobniej miejsce w czerwcu 1943 roku - potem dom kultury zlikwidowano. Od tej pory koncerty mogły się odbywać w prywatnych mieszkaniach, bądź półoficjlnie, w siedzibie gettowego resortu papierniczego. W 1944 roku okupanci skonfiskowali należące do mieszkańców getta instrumenty muzyczne. Teodor Ryder został deportowany do Auschwitz-Birkenau jesienią 1944 roku, gdzie zginął.
Budynek Dawnego Domu Kultury w getcie,
(później znane łodzianom kino "Halka", dzisiaj Supersam), ulica Krawiecka 3.
Koncert w łódzkim getcie. Dom Kultury przy ulicy Krawieckiej 3.
27 stycznia
Namiestnik, Arthur Greiser, zakazał wypłacania polskim pracownikom wynagrodzenia za okres choroby.
28 stycznia
W getcie ogłoszono przydział opału na jedną osobę - 6 kg pyłu węglowego i 2 kg drewna.
Obwieszczenie Przełożonego Starszeństwa Żydów.
29 stycznia
W getcie zmarł Maurycy Trębacz, artysta malarz, uczeń Jana Matejki.
Maurycy Trębacz (1861-1941)
Maurycy (Mojżesz) Trębacz urodził się w 1861 roku w Warszawie. Studiował w warszawskiej Klasie Rysunkowej u Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego oraz, dzięki stypendium uzyskanym od adwokata Stanisława Rotwanda przy poparciu wybitnego malarza Leopolda Horowitza, w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie u Jana Matejki i Leopolda Loefflera.
W latach 1882-1884 kontynuował studia w Monachium. Dalsze studia w Akademii Sztuk Pięknych ukończył pod kierunkiem Sandora Wagnera w 1884 roku z wielkim srebrnym medalem za obraz „Z martyrologii” – akademickie studium leżącego mężczyzny do zaginionego płótna „Miłosierny Samarytanin” i debiutując w monachijskiej Kunstevereine i warszawskim salonie Krywulta.
Miłosierny Samarytanin
W 1887 roku wystawiał swe prace na I Ogólnopolskiej Wystawie Sztuki w Krakowie i w Zachęcie.
Artysta przez wiele lat pozostawał w swej twórczości pod wpływem szkoły monachijskiej.W 1888 roku Trębacz po raz pierwszy odwiedził Łódź.
"Rozwój", rok 1900.
W latach 1889-1894 przebywał wraz z Samuelem Hirszenbergiem (czytaj TUTAJ) w Paryżu, gdzie doskonalili swe umiejętności w paryskiej Academie Colarossi (tam za obraz „Rekonwalescentka”, eksponowany podczas Powszechnej Wystawy Światowej, otrzymał brązowy medal) i w Monachium.
Rekonwalescentka
Później osiadł w Warszawie, okresowo przebywał we Lwowie i Drohobyczu.
Widok z Kazimierza Dolnego
W marcu 1910 roku zaprezentował swoje obrazy na wystawie przy ulicy Andrzeja 7 i przeniósł się do naszego miasta na stałe.
"Tygodnik Łódzki Ilustrowany", rok 1912.
"Gazeta Łódzka", rok 1913.
"Gazeta Łódzka", rok 1913.
Zamieszkał przy ulicy Zawadzkiej 39 (dzisiaj ulica Próchnika), a od stycznia 1919 roku przy ulicy Piotrkowskiej 71, gdzie prowadził do września 1939 roku prywatną szkołę rysunku i malarstwa.
"Ilustrowana Republika", rok 1925.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
W 1913 roku w Hotelu Savoy odbyła się jubileuszowa ekspozycja dzieł artysty.
W parku
Lubił spotykać się w pracowni swego przyjaciela Samuela Hirszenberga przy ulicy Spacerowej 1 (dzisiaj al. Kościuszki) z gronem artystów starszej generacji: Natanem Altmanem, Dawidem Modensteinem, Leopoldem Plichowskim.
Kamienica Mieczysława Pinkusa przy ulicy Spacerowej 1 (dzisiaj al. Kościuszki), tutaj swoją pracownię miał Samuel Hirszenberg.
Argumenty uczonych
"Godzina Polski", rok 1918.
W kamienicy (przy Piotrkowskiej 71), w której mieszkał Maurycy Trębacz miało swoją siedzibę i salon wystawienniczy Stowarzyszenie Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych w Łodzi.
"Głos Polski", rok 1919.
W 1919 roku Maurycy Trębacz obchodził jubileusz 40-lecia twórczości, uświetniony zorganizowaną przy ulicy Piotrkowskiej 71 przez Stowarzyszenie Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych (SAiZSP) wystawą jego prac.
"Głos Polski", rok 1919.
"Głos Polski", rok 1919.
W następnych latach artysta aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym Łodzi, wysyłał też obrazy na wystawy w Warszawie.
"Ilustrowana Republika", rok 1932.
Dziewczyna z koszem
W 1926 roku w Miejskiej Galerii Sztuki odbyła się wystawa jubileuszowa z okazji 50-lecia jego działalności artystycznej, a ostatnia wystawa indywidualna w siedzibie Stowarzyszenia Humanitarnego „Montefiore – B’nei B’rith” przy ulicy Piotrkowskiej 90.
Maurycy Trębacz na wystawie swoich prac.
(zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego).
W okresie międzywojennym Maurycy Trębacz tworzył nadal malarstwo realistyczne i nie był związany z żadną wyraźnie określoną grupą artystyczną.
W synagodze
Malował wiele sentymentalnych obrazów i szkiców o tematyce żydowskiej, chętnie nabywanych przez klientów dla ozdoby mieszczańskich wnętrz.
W twórczości Trębacza widoczny jest historyczny realizm, wyraźny w „scenach salonowych”, pejzażach i portretach oraz kompozycjach na tematy żydowskie.
Portret żydowskiego starca
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
W 1928 roku jeden z jego obrazów zatytułowany „Z martyrologii” zakupiła Gmina Miejska do zbiorów przyszłego Muzeum Historii i Sztuki.
"Głos Polski", rok 1926.
"Głos Poranny", rok 1931.
"Ilustrowana Republika", rok 1931.
W 1932 roku artysta kandydował do nagrody miasta Łodzi dla Polskich Sztuk Plastycznych, ale przegrał na rzecz Władysława Strzemińskiego.
Szczyt kamienicy przy Piotrkowskiej 71, w której mieszkał Maurycy Trębacz - z wizerunkami wielkich łodzian. Widzimy tu, między innymi… Władysława Strzemińskiego, rywala Maurycego Trębacza do nagrody miasta Łodzi dla Polskich Sztuk Plastycznych.
"Głos Poranny", rok 1932.
Dla osłodzenia porażki Rada Miejska, na wniosek Przecława Smolika i ławnika Antoniego Purtala, postanowiła z dniem 1 września 1932 roku „przyznać artyście malarzowi Maurycemu Trębaczowi, znajdującemu się w nader trudnych warunkach materialnych, dożywotnie wsparcie z funduszów miejskich w kwocie zł 125 miesięcznie”. Fundusz pochodził z kredytów przewidzianych na „zapomogi dla starców i osób niezdolnych do pracy”.
"Głos Poranny", rok 1933.
Portret mężczyzny
Do 1939 roku artysta mieszkał przy ulicy Wólczańskiej 140. Po wybuchu II wojny światowej jego rodzina zmuszona była przenieść się do getta na ulicę Limanowskiego 19. Zmarł tam z powodu wyniszczenia organizmu 29 (lub 21) stycznia 1941 roku i został pochowany na cmentarzu przy ulicy Brackiej.
Z żoną Polą miał córkę Zofię i syna Bronisława.
Uchodźcy
Plac Wolności 14 - siedziba okupacyjnego Muzeum Prehistorii oraz Historii Sztuki (obecnie Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne).
Muzeum Prehistorii oraz Historii i Sztuki mieściło się w gmachu przy placu Wolności 14 (Deutschlandplatz), natomiast Muzeum Przyrodnicze pozostało w swym przedwojennym budynku w parku im. Henryka Sienkiewicza (Heinrichsbusch).
Muzeum Przyrodnicze w Łodzi.
Źródła:
Andrzej Rukowiecki. Łódź 1939-1945. Kronika okupacji.
Muzyka w getcie - Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi, Bundesarchiv.
Fot. współczesne Monika Czechowicz
Przeczytaj jeszcze w baedekerze:
