baedeker łódzki: czerwca 2019

sobota, 29 czerwca 2019

JEDNOROŻEC

Łódzki jednorożec - autorem rzeźby jest japoński artysta Tomohiro Inaba.

Fot. Monika Czechowicz

piątek, 28 czerwca 2019

Kamienica przy dawnej ulicy Południowej i ocalała synagoga.

Kamienica przy ulicy Rewolucji 1905 roku (dawna ulica Południowa) pod numerem 28 – została wzniesiona w 1893 roku dla Wilhelma (Wolfa) Reichera (1857-1940), właściciela dużego składu artykułów kolonialnych.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1905.

Trzypiętrowy budynek otrzymał bardzo bogatą oprawę architektoniczną, dolne kondygnacje ozdobiono boniowaniem, dwa boczne ryzality zakończone są monumentalnymi kolumnami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami. Oś budynku została podkreślona wielobocznym wykuszem.

W płycinach pod oknami pierwszego piętra zachowały się fragmenty malatury z imieniem i nazwiskiem właściciela. To wspaniała pamiątka wielokulturowej przeszłości Łodzi.

Wyniosłe oficyny otaczają duże podwórko, za którym jest dalsza część zabudowy.

W drugim podwórku zabudowań pod numerem 28 znajduje się niewielka synagoga należąca niegdyś do rodziny Reicherów.

W rozproszeniu miejsce Świątyni Powszechnej po dwakroć zburzonej zastępuje każdej Gminie Dom Zboru (Bet hakeneses), Synagoga, ecclesie, czyli Synod, po polsku Bóżnica... czytamy w wydanym w 1863 roku "Urządzeniu konsystorza żydowskiego w Polsce". Już po zburzeniu Świątyni Salomona w 586 r. p.n.e. Żydzi gromadzili się w prywatnych domach, co stało się zaczątkiem tradycji synagog. Nabrała ona znaczenia po zburzeniu drugiej Świątyni przez rzymskiego cesarza Tytusa w 70 r. n.e. W epoce rozproszenia Żydów synagogi stały się miejscem przekazywania wiedzy i tradycji, niekwestionowanym ogniskiem życia religijnego wyznawców judaizmu.

Z czasem synagogi zaczęły pełnić potrójną rolę: domu modlitwy (beth ha-tefilla), domu zgromadzenia (beth ha-knesset), domu studiów (beth ha-midrasz). Wieoaspektową funkcję synagogi wybitni znawcy tej problematyki, Maria i Kazimierz Piechotkowie, określili w następujący sposób: Stanowi ona ośrodek religijnego i społecznego życia gminy, miejsce zbierania się na wspólne modlitwy i obrzędy, studiowanie, dyskusje i komentowanie Pisma Świętego i przepisów religijnych. Służyła też celom administracyjnym - odbywano w niej posiedzenia starszyzny gminnej, sądów, decydowano o istotnych sprawach wspólnoty.

ozpowszechniony termin "synagoga" pochodzi z greckiego słowa oznaczającego "zgromadzić", "zebrać" i odnosi się do miejsca zebrań, spotkań. W stosunku do synagog używano także terminu "szkoła" - w jidysz szul (szil, shul, z niemieckiego die Schule) - podkreślającego rolę nauczania. Synagogi nie są budowlami o charakterze sakralnym w sensie chrześcijańskim, błędne jest także nazywanie ich świątyniami - była bowiem tylko jedna Świątynia Jerozolimska, ona jedyna była domem, w którym mieszkał Pan.
W języku polskim tradycyjnym określeniem żydowskiej budowli kultowej były nazwy: "bóżnica" lub "bożnica", w ciągu XIX wieku wyparte przez termin "synagoga".

Synagogę przy dawnej ulicy Południowej zaprojektował najprawdopodobniej łódzki architekt Gustaw Landau-Gutenteger, ponieważ w latach jej powstania projektował zabudowę całej działki należącej do Wolfa Reichera (w kalendarzu informacyjno-adresowym "Czas", w 1901 roku jako właściciele widnieją bracia Reicherowie, później Szloma Reicher i małżeństwo Gitla i Wolf Reicher).

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1906.

Prosty budynek, stanął tu pomiędzy rokiem 1895 a 1900. Otrzymał zgrabną bryłę opartą na planie prostokąta z małym ryzalitem w fasadzie mieszczącym przedsionek i taras na górze. Pozbawiony jest zbędnych ozdób, we wnętrzu mieściło się ok. 90 osób.

Parter służył do modlitw mężczyznom, kobiety mogły uczestniczyć w obrzędach religijnych odseparowane od mężczyzn - we wcześniejszych stuleciach w tzw. babińcu, w XIX wieku z reguły na galeriach (emporach) znajdujących się na wyższej kondygnacji.

Środek prostokątnej sali zajmuje "bima" – podwyższenie z pulpitem otoczone balustradą, z którego odczytuje się Torę i naucza się.

Na wschodniej ścianie umieszczono szafę na rodały (zwoje Tory - mojżeszowego Pięcioksięgu (Pentateuchu) - czyli "arkę", "arkę świętą", "świętą skrzynię" (Aron Hakodesz, Aron ha-kodesz) symbolicznie przypominającą biblijną Arkę Przymierza, zaginioną po zburzeniu Świątyni Salomona. Arka zasłaniana jest haftowaną aksamitną tkaniną – parochetem.

Sytuowanie Aron Hakodesz we wschodniej ścianie budowli symbolizowało zwracanie się w kierunku Jerozolimy - dlatego synagogi były orientowane (zwrócone na wschód).

Prywatna synagoga służyła Reicherom i mieszkańcom kamienicy do 1939 roku, później przeszła w ręce niemieckiego sąsiada i została zamieniona na skład soli i chemikaliów. To ocaliło ją przed zburzeniem, ale doprowadziło do dużego zasolenia ścian.

Po wojnie, w 1945 roku, syn fundatora, znany lekarz Edward Reicher (autor wspomnień „W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939-1945”) przekazał synagogę społeczności żydowskiej Łodzi.

Edward Reicher urodził się w 1900 roku w Łodzi. Był synem Wilhelma (Wolfa) i Teofilii (Gitli) z Lichtenbaumów. Po ukończeniu studiów na wydziale lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego w 1926 roku i specjalizacji w klinikach Paryża i Wiednia praktykował w Łodzi. Mieszkał przy ulicy Południowej 28.

Osadzony w łódzkim getcie, przebywał w nim do śmierci ojca (w 1940 roku), po czym przedostał się do Warszawy i tam mieszkał w getcie. Przed likwidacją getta przeszedł na stronę aryjską. Po wyzwoleniu Łodzi podjął pracę w lecznictwie otwartym, później wyjechał za granicę. W ostatnich latach życia spisywał swoje wspomnienia z okresu okupacji. Ukazały się one po śmierci autora pt. "W ostrym świetle dnia".

Zmarł w 1975 roku we Frankfurcie nad Menem. W małżeństwie z Joanną (Polą) miał córkę Elizabeth Bizouart-Reicher, doktora psychologii, od 1969 roku wykładowcę na uniwersytecie paryskim, oraz syna Aleksa (1924-2002).

"Głos Poranny", rok 1932.

Po 1968 roku synagogę zamknięto.

Synagoga była remontowana w latach 80. ubiegłego stulecia przez przez Fundację Rodziny Nissenbaumów.

Po pożarze w 1988 roku została odnowiona w 1989 roku przez Fundację Ronalda S. Laudera z Nowego Jorku (według tablic pamiątkowych znajdujących się wewnątrz budynku).

Synagoga do dziś służy wyznawcom judaizmu, choć obecnie codzienne modlitwy odbywają się w synagodze przy Gminie Żydowskiej (ulica Pomorska 18), a w zabytkowym budynku odbywają się większe uroczystości i koncerty.

Wschodnią ścianę i płaskie stropy pokrywa barwna polichromia o formach geometrycznych.
Synagogę można zwiedzać po wcześniejszym zgłoszeniu w biurze gminy.

W 2003 roku odsłonięto w środku synagogi tablicę poświęconą pamięci Aleksego Reichera, syna Edwarda. Na uroczystość przybyli jego synowie z Anglii i Szkocji oraz żona ze Szwajcarii.

Aleksy Reicher urodził się w Łodzi w 1924 roku w zasymilowanej żydowskiej rodzinie. Jego dziadek Zev Wolf (Wilhelm) Reicher był fundatorem synagogi, a ojciec Edward Reicher przekazał ją Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Łodzi. Aleksy był uczniem Społecznego Polskiego Gimnazjum Męskiego (dzisiejsze VIII LO). W 1939 roku udało mu się uciec z Polski. Walczył jako oficer w polskim lotnictwie w bitwie o Anglię. Po wojnie ukończył studia włókiennicze w Manchesterze. Z czasem zamieszkał w Szwajcarii.

- Ojciec zawsze dobrze mówił o Łodzi. Najlepiej wspominał szkołę, która była dla niego przykładem tolerancji – opowiadali synowie. Aleksy Reicher współpracował ze stowarzyszeniem wychowanków swojego gimnazjum. Ustanowił stypendium dla autorów najlepszych prac na temat tolerancji. Zmarł 9 grudnia 2002 roku.

Synagoga przy ulicy Rewolucji 1905 roku jest także miejscem, gdzie można posłuchać wykładów o judaizmie i historii łódzkich Żydów.

Większość zdjęć została wykonana w trakcie foto-spaceru zorganizowanego w ramach drugiej edycji Festiwalu Eksploracji Miejskiej Dziedzictwo Miasta Łodzi. Do zwiedzania synagogi zaprosili łodzian organizatorzy festiwalu - Radek Redman Stępień i Agata Cuper, oraz Dawid Gurfinkiel z Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Łodzi.

Strona festiwalu FEM' 2019: TUTAJ

W ostatnich latach coraz większą wagę przywiązuje się do kulturowego dziedzictwa Łodzi, na które składa się dorobek wielonarodowościowej społeczności miasta sprzed 1939 roku. Ważny element tego dziedzictwa tworzą budowle kultowe różnych wyznań i religii, wpisane w architektoniczny krajobraz miasta. Są one świadectwem wielowyznaniowego oblicza mieszkańców dawnej Łodzi. Wśród budowli tych specyficzną grupę tworzyły synagogi, budowle o barwnej architekturze, świadczące o roli, jaką niegdyś odgrywała społeczność żydowska, stanowiąca około 30% ludności "polskiego Manchesteru" przed 1939 rokiem.
Budowle te zniknęły z krajobrazu miasta w czasie II wojny światowej, zniszczone przez niemieckiego okupanta. Ocalała... ta jedna mała synagoga, schowana w głębi posesji, na drugim podwórku kamienicy przy dzisiejszej ulicy Rewolucji 1905 roku.

Przeczytaj jeszcze w baedekerze:
Eliahu - największy łódzki Rebe

ŁÓDZKIE SYNAGOGI
NOWY CMENTARZ ŻYDOWSKI W ŁODZI
B jak BÓŻNICA
Pinkus Ganc – jedna łódzka historia.
M jak MACEBA. Symbolika meceb - Nowy Cmentarz Żydowski w Łodzi.
Nazwiska Żydów łódzkich.
Prasa żydowska w Łodzi, jej wydawcy i dziennikarze.
Cmentarz żydowski w Aleksandrowie Łódzkim.
Architekci i budowniczowie Łodzi pochodzenia żydowskiego.
Izaak Kersz - inicjator powstania Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi.
Dawna siedziba Linas Hacholim, ulica Rewolucji 1905 roku.
Wystawa fotografii Agnieszki Traczewskiej POWROTY/ RETURNS

Inicjatywa filantropijna rodziny Ginsbergów i... VIII LO im. Adama Asnyka
MIEJSKA ELEMENTARNA SZKOŁA ŻYDOWSKA FUNDACJI HERMANA I MINY MAŁŻONKÓW KONSTADT. Herman Konstadt organizator powszechnego szkolnictwa żydowskiego na terenie Łodzi.
TOWARZYSTWO "PRZYTULISKO" DLA DZIEWCZĄT WYZNANIA MOJŻESZOWEGO, ULICA POŁUDNIOWA 66 i inna działalność charytatywna rodziny Silbersteinów.
SZKOŁA ŻYDOWSKA IM. ICCHAKA PERECA.
Towarzystwo Pomocy „Niedola Dziecięca”, przy ulicy Hrabiowskiej.

GMINA ŻYDOWSKA W ŁODZI
ŁÓDŹ ŻYDOWSKA - pierwszy spacer
Ludność żydowska w Łodzi
MURAL MARKA EDELMANA
Łódź, ulica Północna 39 (Ochronka dla Dziewcząt Wyznania Mojżeszowego)
PIERWSZE SCHRONISKO DLA DZIECI WYZNANIA MOJŻESZOWEGO W ŁODZI PRZY ULICY SMUGOWEJ 4
Początki żydowskiej Łodzi.
Drewnowska - ulica małych synagog.
POMNIK DEKALOGU W PARKU STAROMIEJSKIM
"Żadnemu Żydowi nie będzie wolno w nowej osadzie mieszkać...", czyli rzecz o rewirze żydowskim w Łodzi
Łódź. WYZNANIOWA GMINA ŻYDOWSKA ... i siostry Rajfer.
Samuel Saltzman - łodzianin, chasyd i kupiec
ZAKŁAD KĄPIELOWY RYTUALNO-HIGIENICZNY: GDAŃSKA 75
NOWY CMENTARZ ŻYDOWSKI W ŁODZI – WIOSENNY SPACER
PARK OCALAŁYCH
Icchok i Ida Braunerowie – życie artystyczne w dawnej Łodzi...
GUSTAW LANDAU-GUTENTEGER
Porządkowanie Cmentarza Żydowskiego w Łodzi.

źródła:

Marzena Bomanowska, Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki.

Joanna Podolska. Spacerownik. Łódź żydowska.

Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik Biograficzny.
Krzysztof Stefański, Rafał Szrajber. Łódzkie synagogi. Wirtualne dziedzictwo "zaginionej dzielnicy".

Marek Budziarek. Świątynie Łodzi.
Maria i Kazimierz Piechotkowie. Bramy nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.

Fot. Monika Czechowicz

Archiwalia pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

MAPA GOOGLE

środa, 26 czerwca 2019

Józef Teksel - inicjator pierwszego stałego teatru w Łodzi.

28 maja 1904 roku zmarł w Łodzi doskonały aktor i zasłużony dyrektor teatrów objazdowych Józef Teksel, urodzony w Łomży w 1839 roku.

"Rozwój", rok 1910.

Józef Teksel (1839-1904)

Mając osiemnaście lat Teksel wstąpił do trupy wędrownej Pawła Ratajewicza. Później kilka sezonów spędził na wędrówce w zespole Anastazego Trapszy.

Pierwsze zetknięcie się Teksla z Łodzią nastąpiło w 1867 roku, kiedy to zespół Trapszy przywędrował do niej na gościnne występy. W 1872 roku Teksel zorganizował własne towarzystwo dramatyczne, z którym w ciągłych wojażach po kraju kilkakrotnie zawadził o Łódź.

"Lodzer Zeitung", 1882.

W 1877 roku Teksel przybył do Łodzi, gdzie objął w dzierżawę zbudowany z jego inicjatywy teatr "Victoria". Znajdował się on na zapleczu hotelu o tej samej nazwie.

"Dziennik Łódzki", rok 1891.

"Fihrer Durch Lodz", 1893

(widoczna stara numeracja ulicy Piotrkowskiej - dawny numer 776, to Piotrkowska 67).

Podwórko przy Piotrkowskiej 67, gdzie mieściły się hotel i teatr Victoria.

… i dzisiaj.

Uroczyste otwarcie sceny polskiej odbyło się 2 października 1877 roku. Jednak już w lutym 1878 roku trupa Teksla opuściła Łódź, udając się na występy do wielu miast Królestwa Polskiego.

Teksel nie zrezygnował jednak z myśli prowadzenia stałego teatru w Łodzi. Na początku grudnia 1878 roku objął ponownie dyrekcję teatru łódzkiego. W tym czasie do spółki z Ludwikiem Stumpfem nabył teatr za sumę 85 tysięcy rubli.

"Dziennik Łódzki", rok 1884.

Teksel był współwłaścicielem "Victorii" przez trzy i pół roku.

Niestety, zainteresowanie teatrem było niewystarczające, wobec czego Teksel, zagrożony ruiną materialną, zrezygnował z dalszego prowadzenia teatru, odstąpił Stumpfowi swe prawa do posesji i udał się ze swoim zespołem na wędrówkę po kraju.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Pomimo gorzkich doświadczeń jakich doznał w naszym mieście, Teksel nie zapomniał o Łodzi i zawsze chętnie tu zajeżdżał ze swoim zespołem.

"Dziennik Łódzki", rok 1884.

"Dziennik Łódzki", rok 1888.

Wreszcie zmęczony niełatwą pracą w wędrownym teatrze, rozwiązał swą trupę i w 1890 roku osiadł na stałe w Łodzi.

Powrócił do teatru "Victoria", ale już w charakterze kasjera.

"Dziennik Łódzki", rok 1891.

Na scenie występował w tym okresie jedynie sporadycznie. Ostatni raz zagrał w grudniu 1897 roku na jubileusz czterdziestolecia swej pracy aktorskiej.

"Rozwój", rok 1901.

W marcu 1899 roku Józef Teksel spróbował jeszcze raz swoich umiejętności reżyserskich, kierując przedstawieniami amatorskimi na Księżym Młynie. W 1903 roku prowadził teatr ludowy, występujący w czasie lata w parku Źródliska.

Altana koncertowa w parku Źródliska.

"Rozwój", rok 1900.

Józef Teksel ostatnie lata swego życia spędził w niedostatku.

Inicjator pierwszego stałego teatru w Łodzi, żegnany przez grono przyjaciół i wielbicieli jego talentu, pochowany został na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej.