baedeker łódzki: 01/12/19

sobota, 12 stycznia 2019

Życie muzyczne w XIX wiecznej Łodzi - ORKIESTRY WOJSKOWE.

Orkiestry wojskowe odegrały w XIX wieku w Królestwie Polskim wielką rolę w życiu muzycznym oraz w upowszechnianiu muzyki. Stała niechęć i antagonizm społeczeństwa polskiego do armii carskiej, ustępowały jednak wobec orkiestr wojskowych, których chętnie słuchano, mimo że dyrygowali nimi często kapelmistrzowie obcego pochodzenia. Wprawdzie wśród instrumentalistów tych orkiestr było wielu Rosjan, jednak wśród kapelmistrzów - z powodu braku w Rosji szkół kapelmistrzowskich - było ich niewielu. Dlatego orkiestrami wojskowymi, jakie wówczas posiadały zarówno pułki piechoty i kawalerii, jak i brygady artylerii, dyrygowali przeważnie Czesi, Niemcy i Polacy. Dopiero od lat 90. XIX stulecia pojawiło się coraz więcej kapelmistrzów pochodzenia rosyjskiego, przeważnie absolwentów Warszawskiego Instytutu Muzycznego.

"Rozwój", rok 1898.

W Łodzi - drugim co do wielkości mieście Królestwa - uwypukla się ze szczególną wyrazistością rola, jaką orkiestry te spełniły w jej życiu muzycznym. Wprawdzie do I wojny światowej występowały tu stale tylko dwie orkiestry: stacjonującego w Łodzi pułku dragonów, a następnie piechoty oraz zgierskiej brygady artylerii, jednak począwszy od lat 80. XIX stulecia przyjeżdżało tu już tyle różnych zamiejscowych orkiestr wojskowych, że liczba ich występów znacznie przewyższała ilość koncertów orkiestr miejscowych.

"Lodzer Zeitung", rok 1867.

W przeciwieństwie do łódzkiego życia teatralnego, które od lat 80. opierało się właściwie na zespołach przyjezdnych, orkiestry wojskowe występujące w tym czasie w Łodzi były przeważnie miejscowe. Jednak po tym okresie prymatu nie zdołały tego utrzymać i oddały go przyjezdnym orkiestrom wojskowym.

Nie bez znaczenia dla rozwoju kultury muzycznej w Łodzi jest fakt, że kapelmistrzowie tych orkiestr byli zawodowymi i wykształconymi muzykami. Zajmowali się oni oprócz kierownictwa swojej orkiestry, także prywatnym nauczaniem teorii muzycznej gry na instrumentach, śpiewu solowego i chóralnego.
Do lat 80. XIX wieku występowały w Łodzi stale następujące wojskowe zespoły instrumentalne - Orkiestra 6 (Głuchowskiego) Pułku Dragonów, która po przeniesieniu tej jednostki w 1875 lub 1876 roku do Szczucina ustąpiła miejsca Orkiestrze 37 Jekaterynburskiego Pułku Piechoty oraz Orkiestrze 10 Pułku Artylerii ze Zgierza.

"Lodzer Zeitung", 1868.

W latach 60. i 70. XIX stulecia stacjonował w Łodzi 6 (Głuchowski) Pułk Dragonów, którego orkiestra brała żywy udział w życiu koncertowym Łodzi. W tym czasie nie było jeszcze w naszym mieście sali koncertowej. Toteż orkiestra ta koncertowała przeważnie w ogrodach restauracyjnych.

"Lodzer Zeitung", 1868.

Były to najczęściej koncerty niedzielne w Paradyzie (1866), w ogrodzie restauracyjnym Amalii Land (1867), ponownie w Paradyzie (1868), Erholung (1870) i na przemian w Paradyzie, Erholung, u Amalii Land (później A. F. Wagner), Elisium, Strzelnicy i u Sellina (1871-1874).

"Lodzer Zeitung", 1872.

Jak widać odbywały się one w najważniejszych miejscach w Łodzi, w których przy zastawionym stoliku można było przez parę godzin słuchać muzyki.

"Lodzer Zeitung", 1872.

Słuchacze byli różni: fabrykanci, majstrowie, rzemieślnicy, kupcy, urzędnicy, rzadziej robotnicy i terminatorzy. Robotnicy słuchali koncertów tej orkiestry zazwyczaj w parkach, podczas większych festynów i imprez dobroczynnych, gdzie chodziło o pozyskanie masowego słuchacza i osiągnięcie jak największego dochodu. Również podczas koncertów w ogródkach restauracyjnych organizatorom nie tyle zależało na umuzykalnieniu słuchaczy, ile na maksymalnych zyskach z konsumpcji.

Koncertowa altana w parku źródliska.

Jak wszystkie ówczesne orkiestry wojskowe, tak i Orkiestra 6 Pułku Dragonów wyjeżdżała z koncertami poza miejsce swojego stacjonowania. Tak na przykład w 1870 i 1873 roku gościła ona z występami w Warszawie. Kapelmistrzem tej orkiestry był A. Farski, trębacz-solista, a jedocześnie prywatny nauczyciel gry na fortepianie i innych instrumentach. W latach 1870-1873 wykonywał on z Orkiestrą 6 Pułku Dragonów dla mieszkańców Łodzi rocznie około dziesięciu koncertów, przeważnie ogrodowych. Natomiast w 1874 roku, zwłaszcza w drugim półroczu, liczba ich znacznie wzrosła - już samych "wielkich koncertów" wykonano siedemnaście. Ten nagły wzrost spowodowany był wyjazdem Orkiestry R. Orzechowskiego z Łodzi do Kalisza.

W 1875 roku, najpóźniej w 1876, przeniesiono Orkiestrę 6 Pułku Dragonów do Szczucina, a miejsce jej zajęła nowo przybyła do Łodzi Orkiestra 37 Jekaterynburskiego Pułku Piechoty.

Z chwilą przybycia do Łodzi Orkiestry 37 (Jekaterynburskiego) Pułku Piechoty (należącego do 10 Dywizji), przejęła ona funkcję, którą dotychczas wobec mieszkańców Łodzi pełniła Orkiestra 6 Pułku Dragonów. Koncertowała więc w różnych miejscach: w Parku Źródliska (zwłaszcza w Elisium), w Erholung, w ogrodzie Klukowa (gdzie początkowo w sezonie letnim występowała w każdą niedzielę), w Domu Majstrów Tkackich oraz w Paradyzie.

Piotrkowska 175a/177. W tym miejscu powstał pierwszy ogród publiczny i dom zajezdny zwany "Paradyzem".

Wraz z orkiestrą przybył do Łodzi jej kapelmistrz A. Guniewicz. Swoją funkcję pełnił do wiosny 1877 roku. Od maja tego roku kapelmistrzem tej 40-osobowej orkiestry został Edward Dietrich (Dytrych), który przez ćwierć wieku zajmował to stanowisko i wysoce zasłużył się dla kultury muzycznej Łodzi (…).

"Rozwój", rok 1899.

Natomiast Orkiestra 10 Brygady Artylerii ze Zgierza występowała w Łodzi tak często, że można ją zaliczyć do miejscowych zespołów instrumentalnych. Brała udział w łódzkich koncertach na cele dobroczynne oraz w tombolach, festynach chórów niemieckich, koncertach benefisowych i w szeregu "wielkich koncertów wojskowych". Szczególnie często występowała ona na organizowanych w łódzkich lasach tak zwanych majówkach, trwających zwykle od godziny 13.00 do 20.00 i kończących się z reguły tańcami w restauracji Augusta Kebscha przy Nowym Rynku (dziś pl. Wolności). Zabawy te rozpoczynały się o godzinie 20, a kończyły w nocy.
Stosunkowo często zmieniali się kapelmistrzowie tej orkiestry. W pierwszych latach jej występów funkcję tę sprawował Wilhelm Zsàk. Był on nie tylko kapelmistrzem, lecz także nauczycielem muzyki i dyrygentem chórów. Zasłużył się dla podniesienia poziomu śpiewactwa niemieckiego w Łodzi. 19 lipca 1874 roku odbył się wielki koncert pożegnalny Zsàka, który "na przeciąg kilku miesięcy opuszczał Łódź".
Od połowy lat 80. funkcję kapelmistrza Orkiestry ze Zgierza pełnili: Albert Grasse, Stanisław Krzak i R. Schoch. Albert Grasse, który mieszkał w Łodzi, był także dyrygentem chórów niemieckich i udzielał w swoim mieszkaniu lekcji gry na skrzypcach. W latach 1873-1877 z Orkiestrą 10 Brygady Artylerii wykonywał on często "wielkie koncerty wojskowe", zarówno w Zgierzu u R. Dahliga, jak i w Łodzi, zwłaszcza w ogrodzie strzelnicy u Wagnera i Erholung.

"Lodzer Zeitung", rok 1872.

Po Albercie Grasse kapelmistrzem Orkiestry 10 Brygady Artylerii ze Zgierza został Stanisław Krzak, który podobnie jak jego poprzednik koncertował ze swoim zespołem w łódzkiej strzelnicy. Zajmował stanowisko kapelmistrza do końca sezonu 1881. Z kolei funkcję kapelmistrza objął R. Schoch, występując z orkiestrą najczęściej w Paradyzie oraz na balach i zabawach tanecznych.

"Dziennik Łódzki", rok 1888.

Od połowy lat osiemdziesiątych XIX stulecia właściwie nie sprowadzano do Łodzi zamiejscowych orkiestr. Przyczyna tkwi zapewne w tym, że od tego czasu nie było w mieście żadnych zjazdów i konkursów orkiestr wojskowych, jakie odbywały się na przykład w Warszawie.

"Rozwój", rok 1899.

Większe restauracje w Łodzi angażowały poza miejscowymi zespołami cywilnymi, dwie łódzkie orkiestry wojskowe i sprowadzały jedynie mniejsze zespoły zagraniczne: instrumentalne, wokalne i wokalno-instrumentalne z Niemiec, Austrii, Węgier i Czech.

"Rozwój", rok 1900.

Wyjątek stanowiły w tym czasie dwa koncerty przejeżdżającej przez Łódź orkiestry Białozierskiego Pułku Piechoty, które odbyły się w 1873 roku u A. F. Wagnera, pod dyrekcją jej dyrygenta Raschke.

Jednak w porównaniu z "powodzią" orkiestr, jakie od lat osiemdziesiątych zaczęły odwiedzać Łódź, jest to jedynie odosobniony przypadek, który nie miał większego znaczenia dla rozwoju łódzkiej kultury muzycznej.

"Rozwój", rok 1899.

Źródło:

Alfons Pellowski. Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918.

"rozwój", rok 1900.

"Rozwój", rok 1905.

Fotografie pochodzą ze stron:
galeria.plock24.pl
https://ok.ru/yuzhnyforp
https://cont.ws/@anjaneya
kostromka.ru
cosmograph.ru
portal-kultura.ru
https://www.vitber.lv/lot/27230
oraz ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi