MURAL MARKA EDELMANA

Centrum Dialogu im. Marka Edelmana oraz Fundacja Klamra zrealizowali projekt "Mural Marka Edelmana w Łodzi". Mural powstał 28 września na budynku przy Bojowników Getta Warszawskiego 6a.

Marek Edelman (jid. מאַרעק עדעלמאַן; data i miejsce urodzin nieznane, przyjęto 1 stycznia 1922 w Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu,– polski działacz polityczny i społeczny żydowskiego pochodzenia, lekarz kardiolog, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim, kawaler Orderu Orła Białego.

Jego rodzice mieszkali w Homlu, później rodzina przeprowadziła się do Warszawy (po II wojnie światowej Marek Edelman podawał jako miejsce swoich urodzin Warszawę w celu uniknięcia repatriacji do Związku Radzieckiego). Rodzice byli zaangażowani w działalność polityczną: matka, Cecylia Edelman z domu Percowska, działała w kobiecym odłamie Bundu (Jidisze Arbeter Froj); ojciec, Natan Feliks związany był z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi (tzw. eserowcami).

W czasie II wojny światowej Edelman należał do Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bund), w 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Pracował m.in. jako goniec w Szpitalu Bersohnów i Baumanów. W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim dowodząc powstańcami na terenie tzw. szopu szczotkarzy. Po śmierci Mordechaja Anielewicza 8 maja został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie. 10 maja 1943 wraz z grupą żydowskich bojowców przedostał się kanałami na ulicę Prostą.

W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim jako członek ŻOB w szeregach Armii Ludowej na Starym Mieście, a następnie, po ewakuacji kanałami, na Żoliborzu. Po upadku powstania ukrywał się wraz grupą kolegów przy ul. Promyka 43. Z uwagi na rosnące niebezpieczeństwo odkrycia przez Niemców budujących umocnienia w bezpośrednim sąsiedztwie kryjówki oraz wyczerpywanie się zapasów żywności, 15 listopada 1944 został ewakuowany przez ekipę Czerwonego Krzyża zorganizowaną przez personel szpitala w Boernerowie-Babicach. Żydowscy powstańcy zostali wyprowadzeni poza Warszawę, umieszczeni w szpitalu i zaopatrzeni w fałszywe dokumenty.

Po wojnie nie wyjechał z Polski. Od 1946 na stałe zamieszkał w Łodzi.

W 1951 ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi, specjalizował się następnie w zakresie kardiologii. Do 1967 pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych macierzystej uczelni, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. Mikołaja Pirogowa.

Działalność opozycyjną rozpoczął w połowie lat 70., podejmując współpracę z Komitetem Obrony Robotników. W styczniu 1976 był jednym z sygnatariuszy skierowanego do władz PRL Listu 101 przeciwko zmianom w konstytucji. Od początku lat 80. działał w „Solidarności”, m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany w Łęczycy. Został uwolniony w wyniku interwencji Jana Józefa Szczepańskiego, prezesa Związku Literatów Polskich. Nawiązał też kontakty z redakcją podziemnego Tygodnika Mazowsze. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. „Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego”. W 1988 przewodniczył Komisji ds. Mniejszości Narodowych w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Uczestniczył w obradach podzespołu do spraw zdrowia w ramach rozmów Okrągłego Stołu.

W kwietniu 1989 był przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego w Łodzi, organizującego kampanię wyborczą do parlamentu. Po 1990 prowadził działalność polityczną w ramach ROAD (był członkiem-założycielem), a następnie Unii Demokratycznej, Unii Wolności (był m.in. członkiem rady politycznej partii) oraz Partii Demokratycznej. Był członkiem Komitetu Budowy Muzeum Historii Żydów Polskich.

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. 2 października 2009 zmarł z powodu niewydolności oddechowej. Został pochowany 9 października na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej. 

Komitet Honorowego Muralu: Świetlica Krytyki Politycznej w Łodzi, 3fala.art.pl, Fundacja Ależ Gustawie, Stowarzyszenie Przyjaciół Starego Miasta w Łodzi.
Autorem muralu jest Dariusz Paczkowski, społecznik, street artowiec, performer, animator życia kulturalnego, koordynator ogólnopolskich akcji na rzecz demokracji i praw człowieka. 

Fot. Monika Czechowicz

Źródła: 

Centrum Dialogu Łódź

Barbara Engelking, Jacek Leociak. Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście.

Fot. archiwalne: https://pl.wikipedia.org

MAPA GOOGLE

Towarzystwo Wzajemnego Kredytu Przemysłowców Łódzkich - ulica F. D. Roosevelta (dawniej Ewangelicka) 15

Towarzystwo Wzajemnego Kredytu Przemysłowców Łódzkich należało do najbardziej prężnych instytucji finansowych dawnej Łodzi. Powstało ono w 1883 roku skupiając grupę przedsiębiorców reprezentujących drobny i średni kapitał: między innymi R. Wergau'a, A. Johna, P. Biedrermanna i F. Wuttkego.

Cel działalności instytucji dobrze wyjaśnia sama jej nazwa. 

"Rozwój", rok 1900.

Towarzystwo wzniosło w 1892 roku swoją siedzibę przy świeżo wówczas wytyczonej ulicy Ewangelickiej, łączącej ulicę Piotrkowską i Mikołajewską (obecnie Sienkiewicza), która miała odpowiednio wyeksponować bryłę wzniesionego w latach 1880-1884 kościoła ewangelicko-augsburskiego p.w. św. Jana. 

Przy południowej pierzei ulicy, pod numerem 11/13, według projektu, którego zachowana kopia sygnowana jest przez ówczesnego architekta miejskiego Łodzi Hilarego Majewskiego, wzniesiony został dwupiętrowy budynek na planie prostokąta, o harmonijnej neorenesansowej architekturze, nie wyróżniającej się jednak szczególniejszymi walorami. Obiekt dobrze spełniał swoje funkcje przez blisko dwadzieścia lat. 

Zbiory Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

"Rozwój", rok 1910.

"Rozwój", rok 1912.

Nowe potrzeby i wymagania stawiane budowlom bankowym na początku XX stulecia sprawiły, że w 1903 roku zakupiono sąsiadującą z siedzibą Towarzystwa działkę pod numerem 15, z myślą o wzniesieniu nowego gmachu. Plany budowy musiały wszakże zostać na kilka lat odłożone wskutek niepokojów lat 1905-1907. Po ich wygaśnięciu Towarzystwo powróciło do myśli o budowie nowego obiektu, który stanąć miał obok dawnej siedziby i miał być z nią funkcjonalnie połączony.

"Lodzer Zeitung", wydanie jubileuszowe 1863-1913.

O wykonanie planów zwrócono się, podobnie jak uczynił to łódzki Bank Handlowy, do sprawdzonej berlińskiej firmy: biura architektonicznego Wilhelma Martensa, które miało już na swoim koncie budowę kilku budynków o podobnym charakterze w Berlinie, Hamburgu i Bremie. 

Plany zostały wykonane na przełomie lat 1908-1909, ale ostatnie rysunki pochodzą jeszcze z początku 1910 roku. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1912

Zachowane projekty wskazują na ciekawą ewolucję proponowanej formy architektonicznej, od uproszczonych form renesansowych, z bryłą nakrytą wysokim dachem, do architektury bliskiej już modernizmowi, pozbawionej detalu, z płaskim dachem.

"Rozwój", rok 1911.

Budynek banku wzniesiony został w latach 1910-1911, a budowała go znana łódzka firma "Wende i Klause". 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1907.

Budowla otrzymała zwartą bryłę na planie zbliżonym do kwadratu. Fasada otrzymała modernistyczną formę, oblicowaną ciosami kamiennymi, z detalem historyzującym sprowadzonym do minimum, z prosto wyciętymi oknami w czterech kondygnacjach.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1912.

"Rozwój", rok 1911.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Główny akcent tworzy usytuowane z boku główne wejście ujęte płaskim portalem zwieńczonym masywnymi figurami symbolizującymi Handel i Przemysł. Są one dziełem prof. Hermanna Hofaensa z Berlina. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Do wnętrz prowadzi niewielki, ale pełen elegancji westybul z niewysokimi schodkami, z którego przechodzi się do wypełniającej centrum gmachu sali operacyjnej nakrytej dużym przeszklonym dachem.

Budynek ten, dzięki swojej poważnej i oszczędnej fasadzie, o kształtach zwiastujących nadejście architektury modernistycznej, jak i dzięki wysmakowanym wnętrzom, zalicza się do najciekawszych dzieł w sztuce Łodzi przed I wojną światową.

Informator m. Łodzi, rok 1920.

Kalendarz-Informator, rok 1924.

"Rozwój", rok 1924.

"Hasło", rok 1929.

"Litzmnnstädter Zeitung", 1941.

Post Scriptum z 2021 roku:

Budynek banku został poddany gruntownej renowacji. Wszystkie zdjęcia wnętrz wykonał baedeker podczas rozpoczęcia prac remontowych.

Dziękuję Panu Juliuszowi Lermanowi oraz Zarządowi Inwestycji Miejskich za możliwość obejrzenia tego pięknego miejsca.

Przeczytaj jeszcze:
ŁÓDZKI BANK HANDLOWY
KOŚCIÓŁ PW. NAJŚWIĘTSZEGO IMIENIA JEZUS

Kamienica przy ulicy Kilińskiego 136 i firma budowlana Johanna Wende.

"Łódzki Głos Obywatelski", rok 1934.

źródło:
Krzysztof Stefański. Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi.

Fot. Monika Czechowicz
Fot. archiwalne ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi oraz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

MAPA GOOGLE

"ABRAMKA" - ULICA EDWARDA ABRAMOWSKIEGO W ŁODZI

Dzisiejsza ulica Abramowskiego powstała dopiero po 1898 roku jako łącznik pomiędzy ówczesną ulicą Widzewską (dziś Kilińskiego) a ulicą Mikołajewską (dziś Sienkiewicza). Pierwsza jej nazwa to Gubernatorska, jeszcze przez wiele powojennych lat jej dawni mieszkańcy mówili, że mieszkają "w guberni". Następnie patronem ulicy stał się Edward Abramowski. W czasie wojny zmieniono nazwę ulicy na Hermann-von-Salza-Strasse. Po wojnie powrócono do dzisiejszej nazwy ulicy.

Jeden z pierwszych budynków wzniesiono pod nr 34. 
Na tyłach domów po stronie parzystej znajdowała się od 1899 roku fabryka Albana Auricha przeniesiona tu z ulicy Sienkiewicza 9, produkująca pończochy i rękawiczki (wjeżdżało się do niej od ulicy Kilińskiego 161).

Na początku lat 50-tych po południowej stronie ulicy zburzono większość oficyn i budynków gospodarczych, w ich miejscu wykopano szeroki rów ciągnący się ciągnący się wzdłuż ulicy, równolegle do dawnego ogrodu Barcińskich (zobacz: WILLA STEFANA BARCIŃSKIEGO ).

W tym potężnym wykopie wybudowano rzędy komórek i śmietniki przeznaczone do użytku mieszkańców. Pomiędzy nimi biegnie jezdnia wyłożona trylinką. 

Z podwórek poprowadzono zejścia, a na powierzchni utworzono tereny zielone osłonięte ażurowym murkiem. 

Po wybudowaniu komórek znajdujący się za nimi ogród, zwany przez mieszkańców ulicy "polem", zamieniono na pasaż przypominający mały park.

Liczące ponad 400 m "katakumby" stały się ulubionym miejscem dziecięcych zabaw, a ich nietypową urodę wykorzystują często studenci pobliskiej Filmówki.

A może pamiętacie "katakumby" pojawiające się w teledysku zespołu Maanam, w piosence "Kreon":

MAANAM. "KREON"

(źródło: YouTube.pl)

Film "Jeden krok" Małgorzaty Bogajewskiej  (Film wyprodukowało stowarzyszenie Kultura Fabric QFA, premiera miała miejsce w Muzeum Kinematografii w 2010 roku ), w którym również gra "Abramka.
Tutaj możesz obejrzeć cały film:
JEDEN KROK

Na parterze bocznej oficyny znajdującej się przy Abramowskiego 25, od 1945 roku znajduje się kaplica Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów. Po odebraniu świątyń (przy ulicy Nawrot 27 i Rzgowskiej 41) jest to jedyne miejsce modlitw i spotkań członków zboru.

W latach 1923-1924 w sklepie Marcjanny Sadowskiej przy Abramowskiego 29 pracowała Helena Kowalska, przyszła święta Faustyna, posłanniczka Bożego Miłosierdzia. Nad bramą wisi przypominająca o tym tablica:

Przy ulicy Abramowskiego mieszkał Karl Dedecius, twórca Instytutu Polskiego w Darmstadt, tłumacz literatury polskiej na niemiecki.
Czytaj TUTAJ

źródło:
Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki.

Fot. Monika Czechowicz