KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-REFORMOWANY W ŁODZI – zbór przy ulicy Radwańskiej 37.

W 1900 roku grupa ewangelików pochodzenia czeskiego wyodrębniła się z „wolnego Kościoła reformowanego”, a w listopadzie 1902 roku otworzyli własny dom modlitwy przy ulicy Radwańskiej 37. Podjęli także próbę wzniesienia świątyni. W połowie 1912 roku zamówiono u łódzkiego architekta Kazimierza Meislinga projekt, który był gotowy w listopadzie tegoż roku. Projekt przewidywał wzniesienie obiektu jednonawowego, nawiązującego do zmodernizowanych motywów barokowych. Pojawiły się także dwa inne projekty autorstwa Władysława Marconiego i Ignacego Stebelskiego. Żaden z nich nie został zrealizowany.

Od 1922 roku administratorem kościoła był ks. Ludwik Zaunar, który doprowadził do wybudowania obecnego budynku. Fundusze zbierano wśród parafian, nie tylko w Łodzi, ale również w innych zborach w Polsce, a także w Bazylei. Pieniądze na kościół dał magistrat Łodzi oraz kilka firm, w tym Elektrownia Łódzka i Pabianickie Zakłady Chemiczne. 17 czerwca 1928 roku położono kamień węgielny pod przyszłą świątynię. Zrealizowano projekt inżyniera Wiktora Janiszewskiego (podaję za: Krzysztof Stefański. Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Inne źródła podają bliżej nieznanego architekta K. Janiszewskiego). Już jesienią budynek był oszklony i pokryty dachem. W 1932 roku kościół został poświęcony.

Ludwik Edward Zaunar (1896-1945) – polski duchowny ewangelicko-reformowany.

Był duchownym w parafiach ewangelicko-reformowanych w Łodzi i Zelowie, a następnie w Warszawie. Aresztowany po powstaniu warszawskim został deportowany do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Neuengamme, a następnie KL Dachau, gdzie zmarł 22 lutego 1945 roku.

 

Fronton jednonawowej budowli neoklasycystycznej posiada wyraźnie zarysowany tympanon wsparty na sześciu kolumnach. 

Cechą charakterystyczną budynku jest owa kolumnada i klasycystyczny portyk. Budowla bardzo przypomina kalwiński kościół w Wilnie, który zaprojektował w latach 30. XIX wieku Karol Podczaszyński.

Kościół w Wilnie (Fot. fotopolska.eu)

Pierwsi kalwiniści pojawili się w Łodzi już w 1828 roku. Cztery rodziny funkcjonowały w ramach parafii luterańskiej Świętej Trójcy. W 1845 roku grupa liczyła 27 osób, czyli była niewiele znaczącą grupą wyznaniową, całkowicie identyfikowaną z miejscowymi luteranami.

W drugiej połowie XIX wieku jej szeregi się powiększyły, zwłaszcza kiedy zaczęli napływać do Łodzi imigranci z Zelowa (działała tam kolonia tkaczy wywodzących się z braci czeskich, zaliczonych do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego).

Łódzka wspólnota kalwinistyczna swój pierwszy zbór zorganizowała w 1888 roku, jako filię zboru warszawskiego. Kontakty z Warszawą były ważne, bowiem stamtąd właśnie przyjeżdżał pastor, który odprawiał cztery nabożeństwa w roku (w języku czeskim, polskim i niemieckim). Korzystano wówczas z gościnności miejscowych luteran i z ich zboru na rynku Nowego Miasta oraz ze zboru braci morawskich.

Wspólnota liczyła wówczas kilkaset osób. Wzrost liczebny tej grupy wyznaniowej nastąpił w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, dlatego w 1904 roku utworzono samodzielny zbór. W lokalu parafialnym przy ulicy Radwańskiej 37 odprawiano dwanaście nabożeństw w roku (jedenaście  w języku polskim i jedno po niemiecku). Problemów narodowościowych w łonie zboru nie było – od samego początku był nastawiony jednoznacznie propolsko.

Wspólnota łódzkich kalwinistów przynależała do wspólnoty warszawskiej Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. W dalszym ciągu nieliczna, skutecznie odpowiadała na aktualne potrzeby lokalnej społeczności. Kryzys ekonomiczny lat trzydziestych XX wieku spowodował całkowite otwarcie się łódzkich kalwinistów  na potrzeby innych ludzi. Na cele charytatywne przeznaczano znaczne fundusze, minimalizując fundusze przeznaczane na inne dziedziny życia parafialnego. Istniejącą od 1905 roku szkołę kantorską zamknięto, ponieważ rozpoczęto akcję dożywiania dzieci. Towarzystwo Kulturalne i biblioteka zaprzestały swej działalności, zrezygnowano z miejscowego kantora, wstrzymano także prace budowlane przy nowej świątyni, wszystkie bowiem fundusze przeznaczono na wspomaganie potrzebujących.

W czasie II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej kalwiniści łódzcy zostali poddani rygorom kościelnej polityki władz nazistowskich. Restrykcje były dość duże, zważywszy na fakt propolsko nastawionego miejscowego pastora Jerzego Jelenia. Jego bezkompromisowa postawa wobec narodowościowych rozwiązań w łonie Kościołów chrześcijańskich, sabotowanie zarządzeń administracji hitlerowskiej spowodowały jego aresztowanie, a następnie męczeńską śmierć w obozie koncentracyjnym w Dachau.

Jerzy Jelen (1900-1942) – polski duchowny Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.

Pochodził z rodziny która wydała wielu pastorów. Był synem generalnego superintendenta (biskupa) Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Królestwie Polskim Fryderyka, i Anieli z Semadenich. Zdał maturę w warszawskim gimnazjum im. Mikołaja Reja. Ukończył Wydział Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Ordynowany na pastora w 1931 roku pełnił funkcję wikarego a potem adiunkta w parafii ewangelicko-reformowanej w Warszawie oraz kapelana WP w randze kapitana. Duszpasterzował też w Zelowie, Żyrardowie i Kucowie.

W 1936 roku został proboszczem parafii ewangelicko-reformowanej w Łodzi. W roku 1940 wsławił się tym, że ominął zarządzenie władz okupacyjnych zabraniających liturgii po polsku wprowadzając nabożeństwa w języku czeskim. Aresztowany w Poniedziałek Wielkanocny 1941 roku trafił do więzienia przy obecnej ulicy Szterlinga. Na skutek przeżyć z tym związanych, jego dopiero co poślubiona żona Lidia ze Słamów poroniła.

W lutym 1942 roku został skazany przez Volksgericht na deportację do obozu koncentracyjnego za zbieranie i szerzenie informacji radiowych oraz kolportowanie nielegalnej gazety. Trafił do Dachau gdzie otrzymał numer 29703. Zmarł wskutek ciężkich warunków życia w obozie 26 grudnia 1942 roku.

Jego żona Lidia ze Słamów Jelenowa była wieloletnim członkiem kolegium kościelnego łódzkiej parafii.

Po wojnie łódzki zbór był zdziesiątkowany, brakowało funduszy na remont kościoła, który dewastowali też chuligani. Dopiero pod koniec lat 70. Rozpoczął się remont, uporządkowano otoczenie kościoła i plebani, założono ogród. W latach 80. Znacznie powiększono dom parafialny, powstały między innymi pokoje gościnne, pokój zebrań Kolegium Kościelnego, kancelaria.

Propagowanie tradycyjnie polskich wartości i idei narodowych stanowi charakterystyczny rys działań apostolskich kalwinistów także w okresie istnienia Polski Ludowej. Oni to w 1982 roku, jako jedyny Kościół skupiony w Polskiej Radzie Ekumenicznej, nie zaakceptowali wprowadzenia w Polsce stanu wojennego. Takie deklaracje nie miały większego wpływu na zapadające decyzje, ale miały ogromne znaczenie dla wspólnoty, a także dla wielu innych Polaków. A trzeba pamiętać, że Kościół Ewangelicko-Reformowany jest stosunkowo nieliczny.

Zbór przy ulicy Radwańskiej koncentruje dzisiaj życie całej wspólnoty łódzkich kalwinistów. Organizowane są Święta Zboru, wycieczki, istnieją ścisłe kontakty z parafiami w Niemczech.

Obecnie nabożeństwa odbywają się co niedzielę, o godz. 10.30. Warto wiedzieć, że cmentarz ewangelicko-reformowany przy ulicy Rejtana 12 sąsiadował z dawnym dużym cmentarzem przy ulicy Felsztyńskiego, który został zlikwidowany po wojnie. Na jego miejscu powstał park…

STRONA PARAFII:

http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php

http://www.reformowani.pl/

Źródła:

Marek Budziarek. Świątynie Łodzi.

Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki.

Krzysztof Stefański. Ludzie, którzy zbudowali Łódź.

pl.wikipedia.org

Źródło fot. archiwalnych:
http://www.swzygmunt.knc.pl/MARTYROLOGIUM/POLISHRELIGIOUS/vPOLISH/HTMs/

http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php 

fotopolska.eu

Fot. współczesne Monika Czechowicz

BAEDEKER POLECA:

Marek Budziarek. Świątynie Łodzi.

Łódź - ziemia obiecana wielu narodów stała się istnym tyglem wyznaniowym. Do obecnych tu przez wieki katolików i żydów dołączyli w XIX wieku m.in. luteranie, prawosławni, mariawici, baptyści. Przez kolejne dekady łódzka mozaika wyznaniowa stawała się coraz bogatsza. Przed II wojną światową trzy największe wyznania - katolicy, żydzi, protestanci - posiadały po kilkaset tysięcy wiernych. Obecnie ponad 90% ludności miasta stanowią katolicy. W książce Marka Budziarka zostały zaprezentowane świątynie i domy modlitw, należące do większości wyznań działających w granicach administracyjnych dzisiejszej Łodzi. Autor wspomina także o nieistniejących obiektach, prezentuje krótko ich historię. Opis świątyń każdego wyznania został poprzedzony informacją o danej wspólnocie.