Jankiel Adler. Śpiący nad Talmudem.
Jankiel Adler (1895-1949). Pochodził
z rodziny chasydzkich Żydów z Tuszyna koło Łodzi. Był synem Eliasza Adlera i
Chany Łai (z domu Fiter). W
wieku 17 lat wyjechał do Belgradu, gdzie pracował w
warsztacie grawerskim swego wuja. Był
grawerem znaczków pocztowych. Potem uczył się w szkole przemysłu artystycznego
w Łodzi.
Skrzypek
W 1913 zamieszkał w Barmen (obecnie dzielnica Wuppertalu),
gdzie pod kierunkiem profesora Gustawa Wiethüchtera rozpoczął naukę
rysunku oraz malarstwa.
Ostatnia godzina rabbiego Eleazara.
Jakub Adler
W latach 1918-1920, działał w grupie artystów i
literatów "Jung Jidysz" w Lodzi, w której piśmie publikował swoje
rysunki i wiersze. Namalował wówczas cykl ekspresjonistycznych, symbolicznych
obrazów zainspirowanych sztuką El Greca i tradycją żydowską (Ostatnia godzina
rabbiego).
Po podróży na Majorkę i do Hiszpanii w
latach 1929-1930 w jego twórczości nasiliły się tendencje do abstrakcji. W 1931
miał pracownię w Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie i wówczas nawiązał kontakt
z Paulem Klee. W 1933 jego prace były wystawiane na organizowanej przez Collage
Art Association międzynarodowej wystawie sztuki współczesnej w Nowym
Jorku. Będąc pod wpływem malarstwa Klee i Picassa, chciał stworzyć odrębny styl
żydowski w sztuce, przedstawiając folklor i tradycje żydowskie oraz wątki
biblijne (z Tanach) i talmudyczne. Kompozycyjnie, były to ekspresyjne, często
surrealistyczne abstrakcje, dramatycznie uderzające kolorami, pełne nostalgii,
smutku i fatalizmu.
Dwaj rabini
Porok Jonasz
Po objęciu władzy przez Adolfa Hitlera wyjechał
do Paryża. Wkrótce powrócił do Polski, gdzie przebywał w latach 1935-1936.
W tym czasie miała miejsce retrospektywna wystawa jego prac z lat 1920-1935,
wystawiał z Salonie Plastyków ZZPAP w Instytucie Propagandy Sztuki w
Warszawie, był kierownikiem artystycznym i scenografem filmu Ał Chet (Za
grzechy).
W latach 1936-1937 podróżował po Europie, po czym osiadł
we Francji. W 1937 jego cztery obrazy zostały eksponowane na monachijskiej wystawie
„Entartete Kunst”. W 1940 zgłosił się na ochotnika do formowanej we
Francji armii polskiej. Wraz z nią został w czerwcu 1940 ewakuowany
do Szkocji. W styczniu 1941 ze względu na stan zdrowia został
zdemobilizowany. Osiedlił się w Wielkiej Brytanii – do czerwca 1943
mieszkał w Kirkcudbright, a następnie w Londynie i Whitley
Cottage, gdzie zmarł w 1949 na atak serca. Po 1941 malował obrazy o mocniejszym
kolorycie i monumentalnej formie budowanej na sposób kubistyczny.
Trzy ptaki
Obok dawnych
tematów zaczerpniętych z żydowskiego folkloru, Biblii i Talmudu (Starzy rabini,
Król Dawid), martwych natur, zwierząt itp. malował wówczas także obrazy o
tematyce wojennej martyrologii Żydów (Treblinka, Inwalidzi, Zniszczenie).
Treblinka
Obok
malarstwa olejnego Adler zajmował się też akwarelą, rysunkiem i grafiką. Miał
liczne wystawy indywidualne, m.in. w Łodzi (1918), Warszawie (1920, 1935),
Wrocławiu (1931), Londynie (1946, 1948), Nowym Jorku (1948). Brał także udział
w wielu wystawach zbiorowych, m.in. w 1933 w międzynarodowej wystawie w Nowym
Jorku.
Chociaż w większości tworzył poza Polską i pod wpływem zachodnioeuropejskiej awangardy malarskiej, uporczywie wracał do swoich żydowskich korzeni w Polsce. Młodość spędzona w chasydzkim środowisku w Polsce, zaważyła na jego twórczości podobnie, jak na malarstwie Marca Chagalla zaważyła młodość tegoż w Witebsku. Wyrosłe z tego konglomeratu awangardy i żydowskości, jego monumentalne, pełne godności, postaci Żydów miały w zamiarze Adlera stać się archetypami Żydów w malarstwie…
W 1985 w Stadtliche Kunsthalle w Düsseldorfie zorganizowano wystawę twórczości artysty (Adler Jankiel 1895-1949), pokazywaną następnie w Kolonii, w Tel Aviv Museum w Izraelu oraz w Muzeum Sztuki w Łodzi.
Jankiel Adler. Moi rodzice.
"Głos Poranny", rok 1935.
źródła:
M. Stolarska-Fronia. Adler Jankiel,
w: Żydzi polscy. Historie niezwykłe.
Andrzej Kobos. Malarstwo polskich
Żydów, Zwoje (The Scrolls).
polishartworld.com – Jankiel Adler
