Zygmunt Bromberg-Bytkowski - łódzki orędownik ruchu syjonistycznego i kultury żydowskiej, nauczyciel.

Zygmunt Bromberg-Bytkowski (1866-1923) - dramaturg, poeta, pedagog, działacz syjonistyczny. 
Urodził się w Stryju, do gimnazjum uczęszczał w Tarnowie, gdzie z Abrahamem Salzem i Edwardem Schwagerem założył kółko studenckie "Bar Kochba", którego zadaniem było odrodzenie narodowe Żydów.
Podczas studiów prawniczych na uniwersytecie wiedeńskim był entuzjastą i propagatorem idei utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, idei zawartej w programowej broszurze Teodora Herzla, twórcy i ideologa politycznego syjonizmu, "Der Judenstaat" (1896).

W 1897 roku Bromberg-Bytkowski uczestniczył w I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei, po czym z upoważnienia galicyjskiego stowarzyszenia Ahawat-Zion nabył od barona Rotszylda duży obszar ziemi (według ówczesnych miar 10 tysięcy dunamów) na terenie palestyńskiej Galilei, gdzie w latach 1898-1901 był administratorem i przywódcą założonej tam pierwszej kolonii Żydów pochodzących z zaboru austriackiego, zwanej "Machnajim".
W 1902 roku grunty i nieruchomości kolonistów palestyńskich zostały przejęte przez Jewish Colonisation Association (JCA), a Bromberg powrócił do kraju i ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Lwowskim. Po złożeniu w 1908 roku egzaminu pedagogicznego podjął pracę w II Gimnazjum we Lwowie. Był jednym z założycieli syjonistycznej partii Hitachdut.
W 1917 roku przeniósł się do Łodzi i objął stanowisko dyrektora Gimnazjum Żeńskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich, na którym pozostawał do śmierci.

"Republika", marzec 1923 roku.

Kalendarz-Informator, rok 1920.

Ulica Piramowicza (dawna Olgińska), po lewo widoczny budynek  dawnego Gimnazjum Żeńskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich.

"Głos Poranny", rok 1936.

To polsko-hebrajskie gimnazjum zostało otwarte w 1916 roku, jej dyrektorem został Zygmunt Bromberg-Bytkowski a następnie Michał Brandstaette. Przez wiele lat kamienica była w posiadaniu Uniwersytetu Łódzkiego, mieściły się w niej sale wykładowe wydziałów Zarządzania i Ekonomiczno-Socjologicznego.

Kalendarz-Informator, rok 1919.

Bromberga uznawano w Łodzi za orędownika ruchu syjonistycznego i kultury żydowskiej. W 1919 roku do kandydował do Sejmu Ustawodawczego, ale bez powodzenia.
Od wczesnych lat gimnazjalnych przejawiał zainteresowania literaturą piękną. Współpracował z prasą polską, polsko-żydowską i niemiecką. Drukował swoje wiersze, rozprawy naukowe i przekłady w czasopismach: "Życie", "Chimera", "Lamus", "Wiedza i Życie", "Dziennik Krakowski", "Krytyka", "Nasz Kraj", "Nowe Mody", "Nowe Słowo Polskie", "Nowe Życie", "Nowy Głos Polski", "Postęp", "Przegląd Tygodniowy", "Przemysłowiec", "Rocznik Samborski", "Rocznik Żydowski", "Światło", "Beiträge zur Esthätik", "Bohemia", "Der Jude".

"Wiedza i Życie"               "Rocznik Żydowski"

Bromberg zajmował się twórczością Gerhardta Hauptmanna i poświęcił jej dwie prace w języku niemieckim: "Zur Kritik der Anwendung naturalistische Drama Hauptmanns. Eine Vorstudie"(Lemberg 1905), "Gerhard Hauptmann Naturalismus" (Hamburg 1908), oraz estetyką w sztuce żydowskiej "Kontemplative und ekstatische Kunst" (Lwów 1910). Przekładał Lessinga: "Natan mędrzec" (Złoczów 1893), oraz Maeterlincka: "Intruz" (Lwów 1902) i "Ślepcy" (Lwów 1902).

Pośmiertnie ukazał się jego przekład "Pieśni nad Pieśniami" (Łódź 1924), ilustrowany przez Artura Szyka, przygotowany do druku i poprzedzony wstępem i słowem o "Pieśni nad Pieśniami" przez Wilhelma Falleka.

Ilustracja Artura Szyka do wydania "Pieśni nad Pieśniami"

W języku polskim Bromberg opublikował między innymi dramat w czterech aktach "Ines de Castro" (Lwów 1906) i "O monologu w dramacie" (Lwów 1909).

Kalendarz-Informator, rok 1920.

W latach 1919-1921 redagował w Łodzi syjonistyczny miesięcznik żydowski w języku polskim "Tel-Awiw", wydawany przez Towarzystwo Haibri Hacair. 

Czasopismo poświęcone było sprawom odrodzenia duchowego i intelektualnego Żydów. Okładkę i winietę tytułową projektował wspomniany już, znany malarz i grafik Artur Szyk.

Kalendarz-Informator, rok 1919.

Kalendarz-Informator, rok 1920.

Zygmunt Bromberg był członkiem zarządu i prezesem Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Muzycznego i Literackiego "Hazomir", członkiem zarządu Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Żydów, uczestniczył także w organizowaniu wystaw sztuki.

Kalendarz-Informator, rok 1919.

"Republika", marzec 1923 roku.

Zygmunt Bromberg-Bytkowski zmarł w Łodzi 13 marca 1923 roku i został pochowany na cmentarzu przy ulicy Brackiej.

"Republika", rok 1923.

"Republika", marzec 1923 roku.

Nowy Cmentarz Żydowski w Łodzi.

"Republika", marzec 1923 roku.

źródła:

Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi w dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.

Jerzy Malinowski. Grupa "Jung Idysz" i żydowskie środowisko "Nowej Sztuki" w Polsce 1918-1923.

Eugenia Prokop-Janiec. Międzywojenna literatura polsko-żydowska.

"Republika", rok 1923.

Fot. współczesne Monika Czechowicz

Fot. archiwalne pochodzą ze stron:

JewishWebSight https://jewishwebsite.com
Polona https://polona.pl
Biblie Polskie bibliepolskie.pl
FBC Pionier https://fbc.pionier.net.pl
oraz ze zbiorów Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej i Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

"Republika", rok 1923.

Przeczytaj jeszcze w baedekerze:
Artur Szyk
Józef Ab - w walce z analfabetyzmem w Łodzi. 
Dawna Żydowska Szkoła Rzemiosł Talmud-Thora - historia miejsca. 
Łódź. Pierwsi żydowscy uczniowie w polskiej szkole. 
ŻYDOWSKIE GIMNAZJUM MĘSKIE - ŁÓDŹ, ULICA PRÓCHNIKA 43. 
DAWNE GIMNAZJUM ŻEŃSKIE PRZY ULICY PIRAMOWICZA 6 
MIEJSKA ELEMENTARNA SZKOŁA ŻYDOWSKA FUNDACJI HERMANA I MINY MAŁŻONKÓW KONSTADT. Herman Konstadt organizator powszechnego szkolnictwa żydowskiego na terenie Łodzi.