Zamek w Uniejowie.

Uniejów należał do arcybiskupów gnieźnieńskich już w XII wieku. Miasto położone było na prawym brzegu rzeki Warty, a po jej drugiej stronie, wśród zalewisk starorzecza, biskupi wybudowali zamek. Aż do XIX wieku dbali, by się rozwijał, rozbudowywali go. Potem przeszedł w prywatne ręce. Należy do nielicznych warowni w Polsce, które nieustannie były używane i zamieszkane.

Najdawniejsze dzieje Uniejowa łączą się z kasztelanią spicymierską, jedną z najstarszych w Polsce. Była wymieniana już w 1136 roku w bulli gnieźnieńskiej Innocentego II. Z dokumentu tego wynika, że w tym czasie osada Uniejów "circa Spitimir" weszła w skład majątku arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Nie wiemy jednak, kiedy nastąpiło przejęcie tych dóbr przez kościół. Pewne jest, że fakt ów przyczynił się jednoznacznie do rozwoju i nobilitacji miejscowości, która stała się centrum kościelnej własności na tym terenie.

Uniejów już w XII wieku spełniał funkcje typowe dla miast, był miejscem targowym w lokalnej wymianie handlowej, posiadał kościół, przy którym już około 1170 roku zaczęła funkcjonować kapituła kolegiacka, a podróżnych witały gościnne progi miejscowej karczmy.

Widok ze wzgórza zamkowego na Uniejów, widoczna Kolegiata pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Z czasem Uniejów przejął inicjatywę osadniczą w miejsce spicymierskiej domeny książęcej. Już w pierwszej połowie XIII wieku czytamy w źródłach o miejscowościach, które lokalizowano względem Uniejowa, a nie jak było dotychczas, w stosunku do Spicymierza.

O wysokiej randze miejscowości mogą świadczyć również uroczystości konsekracji nowych biskupów na stolice diecezji polskich, mające miejsce właśnie w Uniejowie. Odbyły się tu konsekracje: w 1172 roku Wilka (Lupusa) na biskupstwo płockie, w1266 roku Pawła z Przemkowa - na krakowskie, a w 1314 roku Borzysława na arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Dzięki staraniom arcybiskupa Jakuba Świnki już przed 1290 rokiem Uniejów podniesiony został do rangi miasta. Można by rzec, że ów arcybiskup był jednym z pierwszych miłośników Uniejowa, często tu powracał, a w marcu 1314 roku zmarł w miejscowym dworze. Związany był również z powstaniem tenuty uniejowskiej, jednej z największych w dobrach arcybiskupstwa. Niestety, w 1331 roku Uniejów, podobnie jak inne miasta ziemi sieradzkiej czy Wielkopolski, padł ofiarą łupieżczej wyprawy Krzyżaków. Świadkowie opisujące tę akcję militarną donosili o zniszczeniu umocnień miejskich, świątyni, rabowaniu przez zakon dóbr i majętności, zarówno Kościoła, jak i mieszczan. Pisano też o pohańbieniu panien i kobiet. Na szczęście zrujnowane miasto nie musiało długo czekać na odbudowę. Stało się to około 1350 roku za przyczyną wielkiego budowniczego zamków i kościołów, właściciela miasta, arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii ze Skotnik.

Arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki 

(1276-1376, żył prawie sto lat...)

Biblioteka Publiczna im. Braci Gillerów w Opatówku.

Ta wspaniała warownia jest jednym z najcenniejszych zabytków miasta. Oddalona jest około 300 m na zachód od rynku, wzniesiona na sztucznym nasypie, na zachodnim brzegu Warty, w miejscu chronionym dodatkowo przez podmokłe łąki i starorzecze. Obecnie zamczysko jest jedną z najlepiej zachowanych budowli obronnych na terenie województwa łódzkiego.

Warownia posiada cechy kilku stylów architektonicznych, co jest efektem kilkukrotnej przebudowy obiektu, począwszy od średniowiecza.

Rekonstrukcja zamku uniejowskiego, wiek XV, według Jana Salma 

(Leksykon zamków w Polsce)

Zamek założony na planie czworoboku, tworzą go trzy skrzydła mieszkalne - zachodnie, południowe z bramą wjazdową i wschodnie dochodzące do gotyckiej dwudziestopięciometrowej wieży cylindrycznej, usytułowanej w połowie kurtyny wschodniej. Od północy założenie zamyka gotycki mur kurtynowy.

Plan zamku w Uniejowie - czarna pogrubiona linia przedstawia zarys zamku średniowiecznego.

Pierwotny zamek położony był na planie czworoboku o wymiarach 23x29 m, opasanego murami obwodowymi. Wzdłuż zachodniej kurtyny znajdował się dom mieszkalny o trzech kondygnacjach, dwuizbowy w przyziemiu, mający charakter rezydencji, do której od strony dziedzińca dostawiono kaplicę.

Na zewnątrz w połowie wschodniego muru kurtynowego dostawiona była wspomniana cylindryczna wieża o średnicy około 9 metrów. Wjazd prowadził przez bramę umieszczoną w murze południowym.

W 1381 roku warownię splądrował Bernard z Grabowa, a w 1492 roku znany w Wielkopolsce rabuś Wawrzyniec Gruszczyński z Iwanowic, toczący spory z arcybiskupami.

W połowie XV wieku zamek poddano gruntownej przebudowie. Do narożników południowo-zachodniego i północno-zachodniego domu mieszkalnego dobudowano dwie czworoboczne wieże mieszkalne i trzecią na miejscu dawnego przejazdu bramnego. Całe założenie osłonięto murami kurtynowymi. Baszty z dwoma poziomami strzelnic, flankujące korpus mieszkalny, tworzyły wraz z murem międzymurze zachodnie. Od południa istniało międzymurze o szerokości około 6,5 metra, wzmocnione wieżą bramną. Baszta ta była wyższa od baszt bocznych, posiadała dwie kondygnacje zaopatrzone w strzelnice oraz przejście łączące ganek obronny z wieżą. Od północy zamykał założenie mur kurtynowy z XIV stulecia. Dominującym obiektem była wieża po wschodniej stronie założenia. Punktami obrony, poza basztami, były jeszcze ganki strzelnicze biegnące od naroża północno-wschodniego, przez kutynę północną, basztę północno-zachodnią, wzdłuż muru zachodniego, basztę południowo-zachodnią oraz południowy odcinek muru aż do wieży bramnej. Wieża poza funkcją obronną była więzieniem.

Kolejna rozbudowa zamku miała miejsce w 1534 roku po wcześniejszym pożarze, który strawił część warowni w 1525 roku. Kierował nią starosta Stanisław z Gomolina, bo od XVI wieku zamek przeszedł pod zarząd starostów arcybiskupich. Zabudowano południowo-wschodnią część międzymurza obiektem o charakterze mieszkalnym, łączącym wierzę bramną z wieżą główną, której nadbudowano jedną kondygnację. Od północy do wieży dochodził trakt gospodarczy. Wejście do międzymurza północnego prowadziło przez niewielki otwór znajdujący się na osi bramy głównej w skrzydle północnym. Nad nim wisiały trzy blendy. W środkowej umieszczona była tarcza herbowa z herbem Jelita oraz inskrypcja dotyczą przebudowy i jej fundatora Stanisława z Gomolina.

Ostatnich większych przekształceń w duchu barokowym dokonali biskup Jan Wężyk około 1638 roku i Maciej Łubieński w 1645 roku. 

Jan Wężyk herbu Wąż (1575-1638)

-interrex I Rzeczypospolitej w latach 1632-1633, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski 1627-1638, biskup poznański 1624-1627, biskup przemyski 1619-1624, archidiakon lubelski, prepozyt sandomierski, kanonik krakowski, opat komendatoryjny w Mogile w 1613, archidiakon warszawski w 1614, sekretarz królewski.

W wyniku przeprowadzonych prac budowlę obronną przekształcono w wygodną rezydencję prymasowską. Rozbudowa dotyczyła skrzydła południowego i polegała na utworzeniu budynku mieszkalnego między południowo-zachodnią basztą i wieżą bramną. Obniżono wieżę wjazdową i nadbudowano basztę od zachodu, nadając taką samą wysokość wszystkim skrzydłom. Ujednolicone założenie okolono gzymsem. Motyw gzymsu umieszczono także w naczółkach okiennych. Bramę wjazdową ozdobiono barokowym portalem, tworząc z niej element dominujący w elewacji południowej. 

Wiek XVI przyniósł zmierzch świetności Uniejowa jako stolicy arcybiskupów gnieźnieńskich, co wynikało z kilku przyczyn. Należało do nich wspomniane spalenie zamku w 1525 roku i odbudowa przeciągająca się aż do 1534 roku, nawiedzenie miasta przez drugi pożar; pomór oraz zmiany na mapie administracyjnej państwa, co wpłynęło na przesunięcie na wschód centrów życia politycznego kraju. W 1462 roku miała miejsce inkorporacja ziem rawskiej i sochaczewskiej do Korony. W 1569 roku wyznaczono zatem na miejsce odbywania sejmów Warszawę, zaś w 1578 roku w Piotrkowie utworzono Trybunał Koronny. Miejscem synodów prowincjonalnych stał się Piotrków, Łęczyca i Łowicz, który od drugiej połowy XV wieku ze względu na położenie nabierał coraz większego znaczenia. Tam ostatecznie przeniesiono główną rezydencję arcybiskupów gnieźnieńskich.

Od połowy XVII stulecia zamek w wyniku zniszczeń po potopie szwedzkim i rokoszu Lubomirskiego zaczął tracić na znaczeniu. Dodatkowych zniszczeń przysporzyły pożary i dewastacja dokonana w kolejnym stuleciu. 

Zamek w Uniejowie - drzeworyt Mullera według rysunku Kostrzewskiego, "Tygodnik Ilustrowany", rok 1860.

(zbiory Biblioteki Instytutu Badań Literackich PAN).

W czasie zaborów zamek częściowo użytkowali Prusacy, a następnie w 1836 roku rząd carski podarował twierdzę generałowi Karlowi Wilhelmowi Tollowi, który przywrócił świetność budowli przekształcając ją w 1848 roku w rodzinną letnią rezydencję.

Seweryn Karol Smolikowski. Widok zamku w Uniejowie, 1836.

(zbiory WBP)

Rodzina Tollów w uniejowskim zamku, przełom XIX i XX wieku.

Karl Wilhelm von Toll (1777-1842), 

portret pędzla George'a Dawe'a.

Toll brał udział w tłumieniu powstania listopadowego. Od 1833 roku pełnił wysokie funkcje w Imperium Rosyjskim, był między innymi głównym zarządcą dróg i kierował robotami publicznymi w całym Cesarstwie. W nagrodę za zasługi otrzymał w 1836 majorat Uniejów, który przeszedł na jego syna Aleksandra, a potem wnuka również Aleksandra von Tolla.

W okolicy zamku założono 37-hektarowy park, w którym posadzono około sześćdziesięciu gatunków drzew i krzewów, w tym egzotycznych, jak na przykład cyprysik błotny, kłęk kanadyjski czy platan. Park ów, a zwłaszcza jedna z alei, były dumą żony gospodarza.

Podobno spacerując w pochmurną noc po zamkowym parku można dostrzec generałową Toll w białej sukni. Szuka ona do dzisiaj skarbów biskupich, które nie zostały niegdyś wywiezione do Łowicza i czekają na odkrywców ukryte gdzieś w ogrodzie bądź zamurowane w komnatach zamkowych. Postać białej damy ukazuje się w parku, gdzie naprawdę od kilku lat stoi rzeźba kobiety w długiej białej sukni...

Zamek w Uniejowie. Łódź i okolice - album z 1916 roku.

Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego.

W dwudziestoleciu międzywojennym w uniejowskim zamku funkcjonował pensjonat. Czas II wojny światowej i okres powojenny spowodowały znaczne zniszczenia.

Zamek w latach 1939-1944.

W latach 1956 i 1967 obiekt odbudowano i zaadaptowano początkowo na archiwum, a następnie na ośrodek hotelowo-gastronomiczny. Dziś istnieje możliwość skorzystania z 46 miejsc noclegowych, w tym z noclegu w apartamentach z wystrojem iście królewskim, degustacja dań staropolskich w zamkowej restauracji.

Odbywają się tu turnieje rycerskie, zabawy plebejskie, konkursy z strzelania z łuku i kuszy, koncerty.

Bezpośrednio przed zamkiem powstał kompleks basenów termalnych. 

Na błoniach zamkowych nad samą Wartą wybudowano zbiorniki do kąpieli rekreacyjnych i zdrowotnych wykorzystujących wody termalne, które są bogactwem miasta. Ale... to już temat na cieplejsze dni 😊…

Rynek w Uniejowie i fontanna z bijącą wodą termalną (uniejowska woda geotermalna o temperaturze 68 st.C i wyjątkowym składzie mineralnym wydobywana jest z głębokości ponad 2 km, posiada właściwości lecznicze).

Uniejów położony jest w zachodniej części województwa łódzkiego w powiecie poddębickim. Zamek usytuowany jest w parku nad Wartą w zachodniej części miasta.

źródła:

Piotr Machlański, Joanna Podolska, Tomasz Stańczak. Spacerownik po regionie czyli szlakiem zamków po województwie łódzkim.

Bohdan Guerquin. Zamki w Polsce.

Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm. Leksykon zamków w Polsce.

Leszek Kajzer. Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej.

Fot. współczesne Monika Czechowicz

Zamek w Uniejowie na rycinie Edwarda Raczyńskiego "Wspomnienia Wielkopolski, to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego", rok 1842. Fot. archiwalne pochodzą ze stron:

Polskie zamki http://www.zamki.pl/?idzamku=uniejow

Zamki polskie

http://www.zamkipolskie.com/uniej/uniej.html

Architektura średniowiecza i starożytności https://medievalheritage.eu

FotoPolska.eu

Uniejów. Portal Informacyjny https://uniejow.net.pl

Gminna Biblioteka Publiczna im. braci Gillerów w Opatówku www.biblioteka.opatowek.pl

Biblioteka Instytutu Badań Literackich PAN

MAPA GOOGLE

Przeczytaj jeszcze:

BRATOSZEWICE - dawny pałac rodziny Rzewuskich. 
BYSZEWY - młodość pisarza... 
ZGNIŁE BŁOTO i św. Barbara, patronka rybaków. 
BEŁDÓW 
PAŁAC W LISOWICACH 
LUTOMIERSK – klasztor Salezjanów i XV-wieczny zamek. 
WODZIERADY. DWÓR MODRZEWIOWY. 

BAEDEKER POLECA:
Piotr Machlański, Joanna Podolska, Tomasz Stańczak. Spacerownik po regionie czyli szlakiem zamków w województwie łódzkim.

Kolejny z serii znanych i lubianych przewodników. Tym razem autorzy zapraszają na spacer po regionie, szlakiem zamków w województwie łódzkim. Cykl ukazywał się jako dodatek do łódzkiego wydania "Gazety Wyborczej" w maju 2008 roku. Książkowa wersja została uzupełniona i wzbogacona o nowe atrakcyjne miejsca i fotografie oraz słowniczek trudniejszych pojęć architektonicznych. Łącznie zaprezentowano 30 zamków, niektóre z nich przetrwały próbę czasu, po innych pozostały jedynie ruiny. Pisząc o nich autorzy sięgają do źródeł, a zainteresowanych odsyłają do fachowej literatury.

BIBLIOTEKA GAZETY WYBORCZEJ