Łódź sto lat temu - rok 1920 i... wojna polsko-sowiecka.

Rok 1920 przyniósł Łodzi poważny awans administracyjny: 15 lutego podniesiono ją do godności miasta wojewódzkiego.
Pierwszym wojewodą łódzkim, dekretem Naczelnika Państwa (z 19 listopada 1919 roku) mianowany został inżynier Antoni Kamieński. 

Antoni Kamieński

Stanowisko wojewody łódzkiego  piastował do 1 marca 1922 roku.

Jego największą zasługą było zorganizowanie od podstaw struktury Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi i starostw powiatowych. Wykazał się w tej pracy wielkim talentem administracyjnym.

Na siedzibę władz wojewódzkich przeznaczono gmach dotychczasowego hotelu "Bristol" przy ulicy Zawadzkiej 11 (dziś Próchnika).

"Rozwój", rok 1920.

W gorącym, dramatycznym okresie wojny polsko-sowieckiej w lipcu i sierpniu 1920 roku, kiedy Armia Czerwona zagroziła Warszawie oraz realne wydawało się sforsowanie przez bolszewików Wisły i ich wkroczenie na zachodnie obszary Polski, Kamieński zaangażował się bez reszty w organizowanie zaplecza dla wojska oraz przygotowanie do obrony miasta i regionu przed ewentualną inwazją.

"Rozwój", rok 1920.

W roku 1920 Łódź przeżywała poważne trudności zaopatrzeniowe. Mieszkańcy szczególnie dotkliwie odczuwali brak mąki, cukru i soli. Fabryki dopominały się o surowce i węgiel. Dochodziło do drastycznych ograniczeń; z braku żywności i opału zamknięto kilka szpitali miejskich.

Następował szybki wzrost cen. W ciągu kilku miesięcy ceny podstawowych artykułów podniosły się kilkukrotnie. Zdezorientowani kupcy niechętnie sprzedawali towary, zamykano sklepy.

"Rozwój", rok 1920.

"Rozwój", rok 1920.

"Rozwój", rok 1920.

Spadek siły nabywczej marki polskiej i wzrost cen detalicznych uzasadniały konieczność podwyższania płac, nasilały się żądania robotników i ...sprzeciw przemysłowców. Na skutek ich nieprzejednanego stanowiska z trudem uruchomiony przemysł włókienniczy dwukrotnie przerywał pracę. 

"Rozwój", rok 1920.

Pierwszy strajk wybuchł w kwietniu. Włókniarze wywalczyli wówczas podwyższenie zarobków o 120 procent.

"Rozwój", 16 kwietnia 1920 roku.

"Rozwój", 17 kwietnia 1920 roku.

Po raz drugi strajk powszechny miał miejsce w listopadzie. Przerwa w pracy trwała ponad dwa tygodnie.

"Rozwój", 11 listopada 1920 roku.

Tym razem płace w przemyśle włókienniczym podwyższono o 200 procent. Ponadto w związku ze stałym spadkiem wartości marki polskiej, płace zaczęto regulować na podstawie wskaźników kosztów utrzymania ustalanych okresowo przez czynniki państwowe. (…)

"Rozwój", rok 1920.

"Rozwój", rok 1920.

Główną przyczynę trudności aprowizacyjnych i wynikającej stąd wyjątkowej drożyzny ojcowie miasta widzieli w toczącej się wojnie z bolszewikami, która ich zdaniem uniemożliwiała stabilizację gospodarczą kraju. Wyrazem takiego stanowiska był wniosek Rady Miejskiej wypowiadającej się za zaprzestaniem działań wojennych i wszczęciem przez rząd pertraktacji z Rosją w celu zawarcia pokoju. Wniosek ten Urząd Wojewódzki zwrócił Radzie Miejskiej z pouczeniem, że "te sprawy do niej nie należą".

"Rozwój", Wielkanoc 1920 roku.

Wojna polsko-sowiecka spowodowała nawet przejściowe ożywienie w przemyśle łódzkim. Fabrykanci miejscowi otrzymali od rządu znaczne zamówienia na potrzeby walczącej armii, w związku z czym zatrudnienie w Łodzi wzrosło do 30 tysięcy robotników. Pomimo tego wzrostu stopień uruchomienia fabryk w stosunku do okresu przedwojennego nie przekraczał 25 procent.

W połowie roku załamała się ofensywa polska. Na początku sierpnia Armia Czerwona podeszła pod Warszawę. Zastraszające wieści z frontu wschodniego wywołały w Łodzi panikę i nastroje defetystyczne. Władze nasiliły represje przeciwko komunistom i innym działaczom lewicowym. W mieście odbywały się masowe rewizje i aresztowania osób oskarżonych o wygłaszanie poglądów komunistycznych. Mnożyły się także konfiskaty prasowe. Z terenów opanowanych przez Armię Czerwoną poczęli licznie napływać do miasta uchodźcy, wzmagały się złe nastroje wśród mieszkańców Łodzi.

"Rozwój", rok 1920.

"Rozwój", rok 1920.

Władze miejskie kwaterowały uchodźców w salach balowych Helenowa i Leśniczówki przy ulicy Milscha (od 1923 roku ulica Mikołaja Kopernika), a częściowo także w szkołach.

Budynek dawnej restauracji w Helenowie.

Z uwagi na trudną sytuację aprowizacyjną w mieście, dalsze transporty uchodźców kierowano na prowincję.

"Rozwój", rok 1920.

W obliczu katastrofalnego położenia na froncie ogłoszono zaciąg ochotniczy do wojska. Miejscowe gazety apelowały do uczuć patriotycznych mieszkańców Łodzi.

"Rozwój", 1920.

Zaciągiem objęto także policję, strażaków, urzędników państwowych. Najwięcej ochotników dawała młodzież ze szkół średnich.

"Rozwój", 1920.

Dla wzmocnienia bezpieczeństwa w mieście powołano Straż Obywatelską, na czele której stanął adwokat dr Bolesław Fichna, działacz Narodowej Partii Robotniczej (uprzednio NZR).

Bolesław Fichna (1891-1945)

W drugiej połowie sierpnia 1920 roku szala zwycięstwa ponownie przechyliła się na stronę Polski. W rozegranej Bitwie Warszawskiej, zwyczajowo nazywanej Cudem nad Wisłą - Armia Czerwona pod silnym naporem wojsk polskich wspomaganych przez oddziały ochotnicze cofała się na całej linii frontu. Kluczową rolę odegrał manewr przeprowadzony przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, wyprowadzony znad Wieprza 16 sierpnia, przy jednoczesnym związaniu głównych sił bolszewickich na przedpolach Warszawy. Wkrótce nastąpiło zawieszenie broni. W bojach, które toczyły się na przedpolu stolicy zginęło wielu łodzian. Na liście poległych, między innymi, znalazł się redaktor "Łodzianina", działacz miejscowej organizacji PPS, poseł Aleksander Napiórkowski.

Aleksander Napiórkowski (1890-1920)

Nagrobek Aleksandra Napiórkowskiego na Cmentarzu Starym przy ulicy Ogrodowej. Początkowo Aleksander Napiórkowski został pochowany na cmentarzu w Modlinie, 12 listopada 1920 roku na wniosek PPS był ekshumowany na Stary Cmentarz w Łodzi, gdzie ze zbiórki społecznej wystawiono mu interesujący nagrobek dłuta rzeźbiarza Władysława Czaplińskiego. 

"Rozwój", rok 1920.

Inskrypcja na grobie mówiąca o śmierci Napiórkowskiego broniąc Ojczyzny przed najazdem bolszewickim została zniszczona w 1950 roku, w roku 2000 odtworzona staraniem Towarzystwa Opieki nad Starym Cmentarzem w Łodzi.

"Głos Poranny", rok 1938.

We wsi Ossów zginął prefekt szkół łódzkich, kapelan Wojska Polskiego, ks. Ignacy Skorupka.

ks. Ignacy Skorupka (1893-1920)

Na początku lipca 1920 roku, wobec zbliżania się wojsk bolszewickich, Skorupka poprosił władze kościelne o zgodę na objęcie funkcji kapelana wojskowego. Został kapelanem garnizonu praskiego, w koszarach i na dworcach spowiadał żołnierzy ruszających na front. Dnia 7 lub 8 sierpnia został na własną prośbę mianowany kapelanem lotnym I batalionu 236 pułku piechoty Armii Ochotniczej. Batalion ten składał się głównie z młodzieży gimnazjalnej i akademickiej.

13 sierpnia wymaszerował na front wraz z batalionem, który został ostatecznie włączony do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej. Wieczorem batalion dotarł do wsi Ossów (powiat wołomiński), leżącej na linii frontu. 14 sierpnia 1920 roku Ignacy Skorupka zginął od postrzału kulą ekrazytową w głowę podczas toczącej się pod tą wsią bitwy, będącej częścią Bitwy Warszawskiej.

"Rozwój", rok 1920.

Stefan Garwatowski "Śmierć ks. Skorupki pod Ossowem".

Jego śmierć została zauważona dopiero po natarciu, wbrew później kreowanym legendom i hagiograficznym opisom nie prowadził on ataku z krzyżem w ręku, ale towarzyszył części nieostrzelanych żołnierzy pułku i zginął w czasie udzielania żołnierzowi ostatniego namaszczenia. Władysław Pobóg-Malinowski napisał, że Skorupka zginął "śmiercią bardziej godną kapłana, ugodzony bowiem został zabłąkaną kulą w chwili, gdy w jakiś opłotkach, pochylony nad ciężko rannym żołnierzem, udzielał mu ostatnich pociech religijnych".

W komunikacie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 16 sierpnia opisano "bohaterską śmierć k. kapelana Ignacego Skorupki […], który w stule i z krzyżem w ręku przodował atakującym oddziałom". Dowódca kompanii ppor. Mieczysław Słowikowski w swych wspomnieniach napisał, że zgodził się na wzięcie udziału ks. Skorupki w ataku i że widział moment jego upadku po trafieniu kulą.

"Echo", rok 1929.

Odsłonięcie pomnika ku czci księdza Ignacego Skorupki

(zbiory NAC)

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1932.

"Panorama", dodatek tygodniowy do "Ilustrowanej Republiki", 

rok 1939.

Kadr z filmu Jerzego Hoffmana "1920 Bitwa warszawska". W rolę księdza Skorupki wcielił się Łukasz Garlicki.

Stefan Pogonowski (1895-1920), 

kapitan piechoty Wojska Polskiego.

Poległ 15 sierpnia 1920 roku w Zamostkach Wólczyńskich pod Radzyminem, w czasie bitwy warszawskiej, prowadząc do ataku I batalion 28 Pułku Strzelców Kaniowskich.

Za okazane na polu walki męstwo odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari oraz awansowany na kapitana. 

"Praca", rok 1920.

Pochowany na Starym Cmentarzu w Łodzi, w grobowcu z sylwetką rycerza w zbroi husarskiej, wykonanym przez Wacława Konopkę, a ufundowanym przez łodzian.

"Rozwój", 14 sierpnia 1920.

15 sierpnia zgromadzeni na placu Wolności łodzianie, wznosili błagalne modły o ocalenie ojczyzny zagrożonej przez Armię Czerwoną. Za ratunek obiecano wybudowanie świątyni - i tak latach 1926-1938 wybudowano pierwszy w Polsce kościół wotywny przy ulicy Łąkowej 42.

Sanktuarium Matki Boskiej Zwycięskiej jest wyrazem wdzięczności mieszkańców Łodzi za cudowne zwycięstwo Wojska Polskiego nad Armią Czerwoną w Bitwie Warszawskiej 1920 roku. Poświęcenie kamienia węgielnego nastąpiło w szóstą rocznicę zwycięstwa nad Wisłą, 15 sierpnia 1926 roku.

"Republika", 16 sierpnia 1926 roku.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kurier Łódzki", rok 1931.

"Echo", rok 1938.

23 października 1920 roku nadano po raz pierwszy godność honorowego obywatela miasta Łodzi, otrzymał je Józef Piłsudski.

"Rozwój", 22 października 1920 roku.

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego przy skwerze Związku Strzeleckiego "Strzelec" w Łodzi. Autorem rzeźby jest łódzki artysta Zbigniew Władyka.

Po zawieszeniu broni Łódź stopniowo wracała do normalnego życia. Rozwiązano Straż Obywatelską, uchodźcy opuścili miasto, na ulicach pojawili się urlopowani żołnierze.

"Rozwój", listopad 1920 roku.

(…) W związku z prowadzonymi pertraktacjami w Rydze, gazety łódzkie pisały, że obok traktatu pokojowego prawdopodobnie zostanie zawarty układ handlowy, który winien przynieść Łodzi znaczne korzyści...

"Rozwój", listopad 1920 roku.

Święta Bożego Narodzenia - pomimo zakończenia wojny z bolszewikami - większość mieszkańców Łodzi spędziła w nienajlepszym nastroju. 

"Rozwój", 22 grudnia 1920 roku.

Na początku grudnia z braku węgla unieruchomiono bowiem największe fabryki łódzkie. Liczba bezrobotnych w mieście znowu wzrosła do 30 tysięcy.

"Rozwój", 24 grudnia rok 1920 roku.

Przeczytaj jeszcze:
Sanktuarium Matki Boskiej Zwycięskiej i "Cud na Wisłą". 
ANTONI KAMIEŃSKI. Życie przełamane polityczną tragedią. 
Kapitan Stefan Pogonowski.

źródła:
Wacław Pawlak. W rytmie fabrycznych syren. Łódź między wojnami.

Przemysław Waingertner. Włodarze województwa łódzkiego.

Jacek Maria Majchrowski. Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej.

Janusz Szczepański. Kontrowersje wokół bitwy warszawskiej 1920 roku [w:] Mówią Wieki.
Grażyna Kobojek. Łódź - Kalendarium XX wieku.

wikipedia.pl

"Rozwój", rok 1920.

"Łódź w Ilustracji, dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1930.

Materiały archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi, Narodowego Archiwum Cyfrowego oraz stron:
CUD1920.pl /cud1920.p
Wikipedia https://pl.wikipedia.org
Fot. współczesne Monika Czechowicz