baedeker łódzki: Nazwy łódzkich ulic

środa, 28 lipca 2021

Nazwy łódzkich ulic

Najstarsza zabudowa Łodzi koncentrowała się wokół obecnego Starego Rynku. Z rynku rozchodziło się kilka dróg prowadzących do okolicznych miast, wsi i młynów. Blisko rynku drogi miały charakter ulic, dalej przechodziły w zwykłe drogi wiejskie. Na północ od rynku usytuowany był plac Kościelny, na którym stał drewniany parafialny kościółek, wybudowany przed rokiem 1414.

Nazwy ulic i placów w Łodzi na planie miasta z 1853 roku.

Najstarsze znane ulice miasta to:

Wójtowska (Starowiejska, od XVIII wieku Nadstawna) – wychodząca ku południowemu wschodowi, prowadziła do folwarku Starej Wsi i pierwotnej osady łódzkiej, wzdłuż brzegów stawu utworzonego na rzece zwanej wtedy Starą Strugą (Ostroga, dzisiejsza Łódka),
Cyganka – wychodząca ku północy (prowadziła do wsi Radogoszcz i dalej do Zgierza),
Nad Rzeką (Nadrzeczna, później Podrzeczna) – wychodząca w kierunku zachodnim, położona najbliżej rzeki,
Drewna (od ok. 1770 roku Drewnowska, zwana tak od nazwiska rodziny Drewnowiczów) – wychodząca również w kierunku zachodnim,
Stodolniana – prowadziła do stodół miejskich.

Po 1400 roku istnieją także wzmianki o ulicy Kościelnej, którą zwano też Szkolną, gdyż prowadziła do szkoły, znajdującej się w domu wikarego.

Wiele wytyczonych do połowy XIX wieku ulic nie miało latami oficjalnych nazw. Wobec utrwalania się w świadomości łodzian nazw nieoficjalnych, zwyczajowych, niekiedy niepoważnych, władze miasta w 1863 roku uporządkowały miejskie nazewnictwo – odtąd wszystkie ulice wytyczone wcześniej miały już nazwy oficjalne.

"Rozwój", rok 1900.

Wśród mieszkańców Łodzi, zwłaszcza Żydów i Niemców, funkcjonowały nazwy nieoficjalne, między innymi takie jak: Grotelstrasse (później oficjalnie ulica Dzielna, dzisiaj ulica Narutowicza), Piczmanstrasse (pózniej oficjalnie ulica Nawrót, obecnie Nawrot), Szwindelstrasse (później oficjalnie ulica Zachodnia), Todtenstrasse (póżniej oficjalnie ulica Ogrodowa).

"Rozwój", rok 1902.

Zmiany nazw ulic i placów w Łodzi następowały w dziejach miasta wielokrotnie.

W XX wieku dokonywano ich nawet masowo, wskutek różnorakich zawirowań politycznych. Szczególnymi momentami sprzyjającymi zmianom były:

- okres I wojny światowej – po zajęciu miasta przez wojska niemieckie wprowadzono nazewnictwo w języku niemieckim (zmieniano też nazwy ulicom na łódzkich przedmieściach, które wskutek przyłączenia do Łodzi miały te same nazwy jak ulice np. w Śródmieściu).

"Gazeta Łódzka", rok 1915.

- okres międzywojenny – przywracano nazwy polskie oraz upamiętniano znane postaci.

"Republika", rok 1923.

"Express Wieczorny Ilustrowany", rok 1928.

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

"Ilustrowana Republika", rok 1931.

"Łódzki Głos Obywatelski", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1937.

- okres II wojny światowej i ponownej okupacji niemieckiej – wszystkie nazwy zmienione zostały na niemieckie pisane gotykiem, czasem tylko z zachowaniem ich pierwotnego znaczenia.

Rok 1939. Zmiana tablicy z nazwą ulicy Piotrkowskiej na Adolf Hitler Strasse.

Karta pocztowa z okresu okupacji niemieckiej 1939-1945:

"Litzmannstadt. Adolf Hitler Strasse".

- okres Polski Ludowej – zmiany były związane z utrwalaniem władzy komunistycznej.

"Głos Robotniczy", rok 1946.

Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m. Łodzi, rok 1965.

- pierwsze lata w III Rzeczypospolitej, po transformacji ustrojowej w 1989 roku – w ramach dekomunizacji ponownie przywracano stare nazwy, w wielu przypadkach przedwojenne; zmiany najczęściej dotyczyły nazw upamiętniających postaci związane z ruchem robotniczym.

"Dziennik Łódzki", rok 1990.

Proces zmian w nazewnictwie ulic, choć już nie na tak wielką skalę jak w poprzednim wieku, wciąż jest kontynuowany. Świadczą o tym choćby decyzje radnych miasta z roku 2007, kiedy to przemianowano al. Włókniarzy na al. Jana Pawła II (na odcinku od ulicy Pabianickiej do al. Mickiewicza), fragment ul. Spornej na bł. Anastazego Pankiewicza, a aleję Przyjaźni podzielono na dwie ulice: ks. Zdzisława Wujaka (od ul. Puszkina do ul. Augustów) i św. Brata Alberta Chmielowskiego (od ul. Puszkina do ul. Widzewskiej). Decyzje takie na ogół nie są przyjmowane entuzjastycznie przez społeczeństwo z uwagi na koszty związane z wymianą dokumentów, a w przypadku firm – wzorów umów czy druków firmowych.

9 kwietnia 2008 roku Rada Miejska w Łodzi uchwałą nr XXX/0586/08 w sprawie nazewnictwa ulic, placów i parków przyjęła moratorium na wprowadzanie zmian już istniejących nazw. Tą samą uchwałą wprowadzone zostały:

zasada nienazywania nowych ulic, placów i parków nazwiskami osób zmarłych w okresie do jednego roku od daty ich śmierci,
zasada nienadawania nowym ulicom, placom i parkom nazw o znaczeniu, pisowni lub brzmieniu podobnym do nazw w Łodzi już istniejących.

Znaczne zmiany w nazewnictwie, wprowadzone 1 stycznia 2018 roku na podstawie zarządzeń zastępczych wojewody łódzkiego Zbigniewa Raua, narzuciła Ustawa o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomników. Zmienione zostały wtedy nazwy 27 ulic i jednego placu; 5 stycznia tegoż roku Rada Miejska w Łodzi przywróciła uchwałą wcześniej obowiązującą nazwę placowi Zwycięstwa, zaznaczając jednocześnie, że nazwa ta odnosi się odtąd do wojny polsko-bolszewickiej, a nie do zwycięstwa nad faszyzmem hitlerowskim.