poniedziałek, 30 maja 2016

Icchok i Ida Braunerowie – życie artystyczne w dawnej Łodzi...

Vincent (Icchok) Brauner - malarz, grafik i scenograf. Urodził się w 1887 roku w Chrzanowie,  jako Icchok Meir, syn Jakuba. Pochodził z zamożnej chasydzkiej rodziny. Ukończywszy cheder i ozorkowską jesziwę, pobierał nauki w łódzkiej szkole rysunku Jakuba Kacenbogena (Katzenbogena) i szkole średniej Judelewicza w Zgierzu. W 1908 roku wyjechał do Berlina, gdzie studiował malarstwo w Hochschule für die bildenden Künste, uczęszczając jednocześnie do klasy skrzypiec w konserwatorium.


W 1912 roku powrócił do Polski. Dzięki protekcji rodziny Heinzlów zawarł znajomości z Kazimierzem Natansonem, który pomógł mu w urządzeniu wystawy w Zachęcie.
Na przełomie lat 1914 i 1915 wraz z Henochem Konem otworzył w Łodzi własny salon sztuki i skład antyków, który po roku zamknięto.
W okresie I wojny światowej eksponował swoje prace podczas indywidualnego pokazu w Łodzi.
W 1918 roku zaprezentował 39 obrazów na Wystawie Wiosennej SAiZSP w Łodzi. Brał też udział w Wystawie Zimowej. Należał do Jung Idysz.


Ważną dziedziną twórczości Braunera była działalność teatralna. W 1921 roku w łódzkim teatrze żydowskim przygotował eksperymentalne dekoracje do „Dybuka” w reżyserii Dawida Hermana. Współpracował też z teatrzykami Chad-Gadje i Qui Pro Quo z Warszawy.
Angażował się w życie artystyczne Łodzi. Współtworzył łódzkie grupy Srebrny Wóz i Start. Wystawiał w Warszawie, Łodzi i Gdańsku.
W czasie II wojny światowej przebywał w łódzkim getcie. W zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego zachował się autoportret artysty z tamtych czasów, przedstawiający go z gwiazdą Dawida na ramieniu i ukrzyżowanym Chrystusem w tle. Obraz sygnowany jest żydowskim imieniem malarza: Icchok.
Inny wizerunek Braunera z łódzkiego getta:

Łódź, Polska, Icchok (Vincent) Brauner (z kolekcji Yad Vashem Photo Archive -Archiwum Państwowe w Łodzi).

Jego twórczość ewoluowała od postimpresjonizmu ku ekspresjonizmowi i symbolizmowi. W jego pracach dominuje tematyka żydowska, choć niekiedy sięgał również do ikonografii chrześcijańskiej. Stworzone przez niego kukiełki uznano za „świetne ekspresjonistyczne portrety […], trafne pod względem artystycznym”.

Pejzaż. 1915.

Malował pod wpływem postimpresjonizmu, Marca Chagalla i Jankiela Adlera. Tworzył ekspresjonistyczne linoryty dla Jung Idysz, czerpał tematy z tradycji żydowskiej.

Praca kobiet w kościele NMP w getcie łódzkim z autoportretem, rok 1943. Z kolekcji Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Kościół NMP - getto łódzkie, rok 1943. Z kolekcji Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Icchak Brauner z łódzkiego getta został wywieziony do Oświęcimia, zmarł w 1944 roku.
Ida (Idesa, Etta) Brauner, siostra Icchoka również była malarką, a także graficzką i rzeźbiarką.
Urodziła się 15 lutego 1892 roku w Łodzi. W latach 1921-1922 studiowała rzeźbę w Berlinie. Zajmowała się sztuką użytkową. Tworzyła batiki i projektowała biżuterię. W 1918 roku po raz pierwszy zaprezentowała swoje prace na wystawie Stowarzyszenia Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych (SAiZSP). W 1919 roku związała się z grupą Jung Idysz (Jung Jidysz).

Ida Brauner. Pawie.

W 1921 roku wzięła udział w Ogólnopolskiej Wystawie Sztuki Żydowskiej zorganizowanej w Łodzi przez „Tel-Awiw”. Oprócz batików zaprezentowała jedną  rzeźbę i kilka linorytów.

Ida Brauner, Olśnienie (linoryt).

W 1920 roku zaprojektowała okładkę i stronę tytułową efemerycznego numeru pisma „Tańczący ogień”. Artystka ilustrowała tomik poezji Mosze (Mojżesza) Brodersona  Improwizacjes (Improwizacje, 1919) i Dawida Zytmana Ojf wajtkajtn krajzende fał ich (Na krążące dale padam, 1921).

„Ojf waitkajten krajzende fal ich”, David Zitman (Zytman), kolorowe drzeworyty wykonane przez Idę Brauner. Łódź, rok 1921.

Niewielkie rzeźby z kości słoniowej i batiki wystawiła na Międzynarodowej Wystawie Młodej Sztuki w grudniu 1923 roku. Pozostawała pod silnym wpływem twórczości Jankiela Adlera i Wasila Kandinskiego. W roku 1928 w warszawskim salonie Czesława Garlińskiego pokazała 52 prace. Były to figurki ceramiczne, biżuteria i ręcznie dekorowana porcelana.
Czesław Garliński (1878-1954) od początków lat 20. XX wieku był jednym z najbardziej znanych warszawskich antykwariuszy i kolekcjonerów sztuki. W 1903 roku otworzył w Warszawie skład papieru i materiałów malarskich z działem sprzedaży obrazów. Przed rokiem 1908 przekształcił go w antykwariat, a ten z kolei w galerię sztuki (w roku 1922). Od 1922 roku stale wystawiał w swoim Salonie Sztuki dzieła wybitnych artystów dawnych i współczesnych oraz dzieła początkujących malarzy. Dla wielu artystów Salon Garlińskiego był miejscem pierwszego publicznego występu. 

Uroczystość otwarcia wystawy prac Stanisława Szukalskiego w Salonie Sztuki Czesława Garlińskiego przy ul. Mazowieckiej 8 w Warszawie, 18 czerwca 1929 rok. Dyrektor Salonu Sztuki Czesław Garliński, pierwszy z prawej (ze zbiorów NAC).

Niewiele prac Idy Brauner zachowało się do dzisiaj; kilka grafik, dwie małe rzeźby z drewna...
Po wybuchu II wojny światowej, gdy Niemcy zajęli Łódź, przemianowaną wkrótce na Litzmannstadt, w północnej dzielnicy miasta (Bałuty) hitlerowcy utworzyli getto dla Żydów, do którego Ida została deportowana. Podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 roku została wywieziona do hitlerowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Mimo dramatycznych warunków przeżyła. Zmarła w 1949 roku w Warszawie.

Trochę o „Jung Idysz”:
„Jung (Ing) Idysz (Jidysz)” (jid., Młody [Nowy] Jidysz
w 1919 roku w Łodzi zaczęła działać pierwsza niezawisła od jakichkolwiek instytucji grupa artystyczna pod nazwą „Jung Jidysz”, założona przez plastyków, muzyków, literatów i artystów teatru. W jej skład wchodzili m.in. Mojżesz Broderson, ideolog i twórca tego stowarzyszenia, dalej - Jankiel Adler, Icchak (Vincent) Brauner, Ida Braunerówna, Henryk Barciński, Pola Lindenfeldówna, Icchak Kacenelson, Mojżesz Neuman, Henoch Kohn.


Grupa wydawała pismo (almanach) w języku jidysz o tej samej nazwie, tj. „Jung Idysz” (pierwszy z datą 14 marca 1919, ostatni – nr 4–6 – w listopadzie/grudniu 1920), które zawierało: prozę, poezje (Kacenelsona, Chaima Lejba Żytnickiego), manifesty, teksty o sztuce, ilustrowane pracami między innymi: Adlera, Braunera (grafiki), Szwarca (linoryty negatywowe), Barcińskiego (rysunki). W sierpniu 1919 roku wydała też pojedynczy, nie ilustrowany numer pisma (które w zamierzeniu miało być miesięcznikiem) „Heftn far Literatur un Kunst” (jid., Zeszyty Literacko-Artystyczne), pod redakcją Kacenelsona i Żytnickiego.
W pierwszym, bardzo interesującym (grafika ekspresjonistyczna) własnym periodyku manifestowali oni entuzjazm dla nowej sztuki następującymi hasłami:

„Wybijamy rytm istnienia,
z nami jest Bóg,
Bóg wieczności,
Piękno i wszelaka Prawda!
Za Sztukę!...”

"Republika", rok 1924.

Miejscem spotkań, narad redakcyjnych, koncertów i wieczorów poetyckich było najczęściej mieszkanie rodzeństwa Braunerów (al. Kościuszki 29) oraz majątek ich rodziców w Smardzewie pod Łodzią. „Jung Idysz” nawiązał własnym sumptem wiele kontaktów międzynarodowych i ściśle współpracował z poznańskim Zrzeszeniem Artystów „Bunt”. Organizował nieschematyczne wystawy i pierwsze interdyscyplinarne akcje artystyczne, np. w Sali Malinowej Grand Hotelu - Wieczór poetycki SŁOWA, GŁOSU i TONU.

Sztuka „Jung Idysz” związana była z tzw. ekspresjonizmem żydowskim; tematyka i ikonografia czerpane były z hag(g)ady, kabały, sztuki ludowej; pojawiają się w niej także motywy ikonografii chrześcijańskiej.
W 1920 roku plastycy i młodzi poeci (Aleksander Krasiniański, Mieczysław Braun, Henryk Stefan Piechocki) zredagowali nowe pismo artystyczne „Tańczący ogień”, opatrując je ekspresjonistyczną typografią (grafika i rysunek, między innymi prace Idy Brauner). 
Od 1921 roku w ruch ten włączył się bardzo aktywnie Karol Hiller, artysta otwarty na nowe prądy w sztuce, oraz Witold Wandurski, ściśle współpracujący z młodymi plastykami znanymi z ekspresjonistycznego Teatru Żydowskiego i Teatru Marionetek, w którym już wcześniej pracował Vincent Brauner. Efektem wieloletniego działania tych kilku łódzkich artystów była dobrze zorganizowana w 1923 roku duża manifestacja alternatywna, czyli Międzynarodowa Wystawa Młodej Sztuki w sali łódzkiego „Kasyna”. Brali w niej udział wybitni ekspresjoniści, np.: Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff, Max Pechstein, Oskar Kokoschka, Wasilij Kandinski, ale i wielu artystów polskich, jak np.: Aleksander Rafałowski, Vincent Brauner, Henryk Stażewski, Ignacy Hirszwang, Teresa Żarnowerówna, Mieczysław Szczuka, Karol Hiller, Marek Szwarc, Maria Nicz-Borowiakowa, Stanisław Chlebowski. Do 1923 roku członkowie grupy uczestniczyli w wystawach, organizowanych m.in. przez żydowskie środowisko w Warszawie, w Niemczech (Drezno, Berlin), oraz samodzielnie.

Artyści z grupy Jung Idysz.


Mir yunge, mir – a freylekhe tsezungene khalyastre
Mir geyen in an umbavustn veg,
In tife more-shkhoyredike teg
In nekht fun shrek:
Per aspera ad astra!

(Jesteśmy młodzi, - pełni radości, śpiewający -
Idziemy nieznaną drogą
W głębokich dniach melancholii
W nocach pełnych lęku -
Per aspera ad astra! Przez trudy do gwiazd!)

Wiersz „Do gwiazd” autorstwa Mosze Brodersona (lidera Jung Idysz), wydrukowany w drugim numerze czasopisma „Yung Idysz”. 


"Czas", rok 1933.

Niestety wojna zniweczyła doszczętnie możliwości i gotowość artystyczną tych młodych ludzi. Artyści rozproszyli się po całym świecie. Karol Hiller i Vincent Brauner zginęli z rąk oprawców niemieckich.

źródła:
Polski Słownik Judaistyczny http://www.jhi.pl/
Irmina Gadowska. Żydowscy malarze w Łodzi w latach 1880-1919.



Mojżesz (Mosze) Broderson, rys. Artur Szyk.

reprodukcje obrazów ze stron:
Yad Vashem Photo Archive
oraz ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

BAEDEKER POLECA:



Irmina Gadowska. Żydowscy malarze w Łodzi w latach 1880-1919.
Książka poświęcona jest środowisku artystów żydowskich działających w łodzi na przełomie XIX i XX wieku i stanowi próbę podsumowania dotychczasowych badań związanych z tym zagadnieniem. Autorka charakteryzuje łódzkie życie artystyczne z uwzględnieniem roli, jaką odgrywali w nim twórcy pochodzenia żydowskiego.




Przeczytaj jeszcze: