baedeker łódzki: II WOJNA ŚWIATOWA/ październik 1939 roku.

czwartek, 3 października 2019

II WOJNA ŚWIATOWA/ październik 1939 roku.

"Lodzer Zeitung", 1939.

1 października

Z meldunku Einsatzgruppe III Sicherheitspolizei (III Specjalna Grupa Operacyjna Policji Bezpieczeństwa) do szefa Policji Bezpieczeństwa, SS-Gruppenführera Reinharda Heydricha:
Przeprowadzono szczegółowe dochodzenie przeciw istniejącym w Łodzi filiom znanego Polskiego Związku Zachodniego. Jedna szczególnie fanatyczna grupa osób pozostawała w ścisłym kontakcie z francuską firmą Allart, Russeau i spółka. Część przywódców grupy aresztowano. Polska młodzież o nastawieniu nacjonalistycznym, w szczególności wywodząca się z polskiej inteligencji, jest w większości zorganizowana w związku pod nazwą "Młoda Polska" i w powiatach Łódź, Kutno, Łęczyca i Brzeziny przeprowadzono rewizje i aresztowano przywódców. Ewidencjonowanie członków tej nadzwyczaj niebezpiecznej organizacji trwa.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

2 października

W Łodzi rozpoczęła działalność Kasa Kredytowa Rzeszy, której zadaniem było kredytowanie przedsięwzięć związanych z uruchamianiem przemysłu oraz emisją bonów kredytowych. Bony Kasy Kredytowej miały wartość 1 marki niemieckiej, bony Komitetu Obywatelskiego - 1 złotego, kurs marki do złotego ustalono w stosunku 1:2.

"Gazeta Łódzka", 2 października 1939 roku.

3 października

Przy placu Wolności odbył się koncert niemieckich orkiestr wojskowych.

Ratusz przy pl. Wolności, siedziba władz okupacyjnych.

Władze niemieckie powołały w Łodzi Wehrwirtschaftsstab (Sztab Gospodarki Wojennej).

"Gazeta Łódzka", 2 października 1939.

5 października

Władze okupacyjne rozwiązały Milicję Obywatelską, powołaną przez Komitet Obywatelski.

Prezydent policji w Łodzi, SA-Obergruppenführer Heinz Beckerle, wprowadził obowiązek pracy dla Żydów.

Adolf Heinz Beckerle (1902-1976)

8 października

Adolf Hitler wydał dekret o wcieleniu do Rzeszy Niemieckiej zachodnich i północnych ziem polskich (przedwojenne województwa: śląskie, poznańskie, pomorskie oraz część białostockiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego i warszawskiego). Dekret powołał między innymi nową jednostkę administracyjną Okręg Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen). Akt prawny wydany przez Adolfa Hitlera miał wejść w życie 1 listopada. Ostatecznie jednak przyspieszono jego realizację, nastąpiła ona 26 października.

"Deutche Lodzer Zeitung", 1939.

W Teatrze Miejskim przy ulicy Cegielnianej (dziś ulica Jaracza) odbyła się propagandowa manifestacja ludności niemieckiej dla uczczenia wyzwolenia miasta i łódzkich Niemców z narodowej niewoli. Złożono dziękczynne i wiernopoddańcze hołdy Adolfowi Hitlerowi.

Łódź odwiedził minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels. W wyniku tego nasiliły się wystąpienia antysemickie, zostało zamordowanych wielu Żydów.

9 października

Cywilny komisarz miasta Łodzi, Albert Leister, zabronił handlu ulicznego artykułami żywnościowymi, wyrobami tytoniowymi i odzieżą.

11 października

Żydowscy lekarze zostali usunięci z pracy w szkołach.

Zarządzenie Szefa Zarządu Cywilnego nałożyło na Gminę Żydowską w Łodzi obowiązek dostarczania codziennie do pracy 700, później 2 tysiące osób. Nie otrzymywały one wynagrodzenia za swoją pracę. Niemieccy żołnierze wyszydzali, upokarzali i niejednokrotnie bili pracujących lub przypadkowo spotkanych na ulicy Żydów.

W celu zaszczepienia nienawiści do narodu żydowskiego w środowisku łódzkich Niemców, władze niemieckie organizowały antyżydowską kampanię propagandową, w której winą za rozpętanie wojny obarczali Żydów. Ulicami Łodzi wieziono na przykład na wozie śmieciarskim Żyda, nauczyciela Tory, który w rękach trzymał tablicę z następującą informacją: Chcieliśmy tej wojny, więc zapłacimy za nią. Na wozie umieszczony był napis: Żydzi są naszym nieszczęściem.

Antyżydowska kampania na ulicach Łodzi

12 października

Adolf Hitler wydał dekret O administracji okupowanych polskich obszarów, na mocy którego 26 października utworzono Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych polskich obszarów (Generalgouverment für die besetzen polnischen Gebiet), obejmujące wszystkie pozostałe, niewcielone do Rzeszy, okupowane polskie ziemie. Wschodnią granicą Generalnego Gubernatorstwa (GG) stanowiła linia demarkacyjna ustalona na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow. Generalnym gubernatorem, podległym bezpośrednio Adolfowi Hitlerowi, został mianowany Hans Frank, dotychczasowy Naczelny Szef Zarządu Cywilnego przy Naczelnym Dowódcy Wschodu.

Obwieszczenie informujące o objęciu przez Hansa Franka rządów w Generalnym Gubernatorstwie, październik 1939 roku.

Zachodnia granica nie została ustalona precyzyjnie, głównie przedmiotem sporu stała się Łódź. Hans Frank zamierzał z niej uczynić stolicę GG i dlatego instalował już w Łodzi swoje urzędy.

Szef Zarządu Cywilnego Okręgu Poznań Arthur Greiser i łódzcy Niemcy podjęli intensywne starania o włączenie Łodzi do Rzeszy.

Hans Frank Arthur Greiser

13 października

Cywilny komisarz miasta Łodzi Albert Leister, powołał Chaima Mordechaja Rumkowsiego na urząd Der Älteste der Juden der Stadt-Lodz (Przełożonego Starszeństwa Żydów w Łodzi). Jednocześnie rozwiązano zarząd łódzkiej Gminy Żydowskiej.

Chaim Mordechaj Rumkowski (1877-1944)

Rumkowski otrzymał bardzo szerokie kompetencje - podlegały mu wszystkie instytucje Gminy Żydowskiej, a każdy Żyd był zobowiązany, pod groźbą kary, respektować wszystkie jego zarządzenia, uzyskał także swobodę w poruszaniu się po ulicach miasta o każdej porze dnia i dostęp do cywilnej administracji niemieckiej.

Rumkowski jadący dorożką przez ulice getta

Ordynariusz łódzki bp Włodzimierz Jasiński otrzymał specjalne zezwolenie administracji niemieckiej umożliwiające udzielanie sakramentów i odprawianie mszy świętej dla jeńców polskich przebywających w szpitalach.

bp Włodzimierz Jasiński (1873-1965)

14 października

Podczas narady w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy podjęto decyzję o likwidacji polskiego elementu przywódczego.

Zaprzysiężone zostały pierwsze pododdziały Hilfspolizei (Hipo, Policja Pomocnicza). Rekrutowały się one z członków Selbtsschutzu przeszkolonych przez oficerów SS.

16 października

Władze niemieckie uchyliły, obowiązujący od początku okupacji, zakaz opuszczania Łodzi. Decyzja ta była spowodowana trudną sytuacją żywnościową miasta. Mieszkańcy mogli zaopatrywać się w żywność bezpośrednio na wsi.

Na inspekcję do Łodzi, jako przyszłej stolicy GG, przybył generalny gubernator Hans Frank.

"Deutsche Lodzer Zeitung", 17 października 1939.

18 października

Cywilny Komisarz miasta Łodzi Albert Leister, zażądał od Przełożonego Starszeństwa Żydów, Chaima Mordechaja Rumkowskiego, usunięcia z żydowskich szkół polskich nauczycieli, za uprzednim wypowiedzeniem umowy o pracę i wypłaceniem odszkodowań.

Grenzschutz-Abschnittkommando Mitte (Komenda Środkowego Odcinka Straży Granicznej) wydała zarządzenie zabraniające ludności żydowskiej prawa do handlu surowcami i wyrobami tekstylnymi, skórami oraz wyrobami ze skóry, szewcom zabroniono wytwarzania nowego obuwia.

Komisarz miasta Łodzi polecił wprowadzić polsko-niemieckie szyldy z nazwami wydziałów i oddziałów na zewnątrz oraz wewnątrz budynku Zarządu Miejskiego, a także używać dwujęzycznych pieczęci.

19 października

Adolf Hitler przyznał Ludwikowi Wolffowi - przywódcy prohitlerowskiej partii Deutscher Volksverband (DVV, Niemiecki Związek Ludowy) - złotą odznakę Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników), co stało się bodźcem do nasilenia agresywnych wystąpień DVV przeciwko Polakom mieszkającym w Łodzi. Ludwik Wolff został ponadto przywódcą łódzkiej NSDAP.

Grupa volksdeutschów z Polski po otrzymaniu z rąk Adolfa Hitlera honorowych odznak. Od lewej: Ludwik Wolff z Łodzi, Otto Ulitz z Katowic, gauleiter Josef Wagner z Wrocławia, burmistrz Rudolf Weisner z Bielska-Białej, obergruppenführer Werner Lorenz, senator Erwin Hasbach z Ciechocinka, baron Gero von Gersdorff z Wielkopolski, Weiss z Jarocina.

21-22 października

W Łodzi gościnnie wystąpił Teatr Miejski z Wrocławia. Odbyły się trzy przedstawienia sztuki Friedricha Forstera "Reinsberg" w gmachu Teatru Miejskiego.

"Deutsche Lodzer Zeitung", 21 października 1939.

23 października

Byłym żołnierzom Wojska Polskiego niemieckie władze wojskowe nakazały oddanie mundurów, czapek, pasów, tornistrów, koców, chlebaków i lornetek.

Prezydent policji zabronił Niemcom przebywającym w Łodzi konfiskaty, bez odpowiedniego nakazu, żydowskiego i polskiego mienia.

25 października

Na okupowanych ziemiach polskich, zgodnie z dekretem władz niemieckich z 12 października 1939 roku, wygasła władza rządu wojskowego.

Odpis aktu łaski Führera III Rzeszy Niemieckiej z dnia 4 października 1939 roku w sprawie amnestii dla wszystkich żołnierzy niemieckich winnych zbrodni popełnionych na cywilach w czasie kampanii wrześniowej

(z zasobów IPN)

Uruchomiona została radiostacja publiczna przy ulicy Narutowicza 130, która podczas kampanii wrześniowej została poważnie uszkodzona przez wycofujące się oddziały WP.

26 października

Wszedł w życie dekret Adolfa Hitlera z 8 października 1939 roku włączający do III Rzeszy zachodnie i północne ziemie polskie. Województwo poznańskie, południowe rejony województwa pomorskiego oraz obszar województwa łódzkiego na zachodnim brzegu Warty (powiat wieluński i większa część powiatu sieradzkiego) zostały włączone do okręgu Rzeszy Poznań. Pozostałe "wschodnie ziemie wcielone" weszły w skład Okręgu Prusy Zachodnie (od 2 listopada 1939 roku Okręg Rzeszy Gdańsk - Prusy Zachodnie) i do Prowincji Śląskiej. Okręg Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen) został podzielony na trzy rejencje (jednostki administracyjne): poznańską, inowrocławską i kaliską. Namiestnikiem Rzeszy w Okręgu (Reichsstatthalter) został mianowany przez Adolfa Hitlera Arthur Greiser.

Mapa podziału administracyjnego ziem polskich zagarniętych przez III Rzeszę i ZSRR

Friedrich Übelhör (Uebelhoer) objął funkcję prezesa rejencji kaliskiej.

Prezes rejencji kalisko-łódzkiej, Friedrich Uebelhoer (1893-1945)

27 października

Policja przetransportowała 72 więźniów z Łodzi do Rawicza.

28 października

Namiestnik, Arthur Greiser, powołał Zentralstelle "Deutsche Volksliste" (Centralny Urząd Niemieckiej Listy Narodowościowej) w celu ustalenia kogo z obywateli polskich zaliczyć jako volksdeutscha. Początkowo wprowadzono dwie grupy DVL. Do grupy A zakwalifikowano Niemców, którzy przed wojną aktywnie działali na rzecz propagowania niemieckiej kultury, a do grupy B - biernych członków mniejszości niemieckiej. Z czasem wprowadzono kolejne grupy DVL, obejmujące osoby pochodzenia niemieckiego, które uległy spolszczeniu. Do grupy C postanowiono wpisywać osoby niemieckiego pochodzenia rokujące nadzieję, iż w przyszłości staną się pełnowartościowymi Niemcami, do grupy D - spolonizowane osoby pochodzenia niemieckiego i do grupy E - osoby pochodzenia niemieckiego, które uległy spolonizowaniu i przed wojną wykazywały wrogość wobec Niemiec.

Dowód osobisty poświadczający przyjęcie niemieckiej listy narodowościowej (Ausweis der DVL) w trzeciej kategorii (Eingedeutschte)

(zasoby IPN)

Łódź wizytował Reihsführer SS, Heinrich Himmler.

"Deutsche Lodzer Zeitung", 28 października 1939.

30 października

Do odczuwającego braki żywnościowe miasta nadszedł pierwszy duży transport zboża i mąki z Poznańskiego.

Ukazało się zarządzenie Heinricha Himmlera, jako Komisarza Rzeszy do spraw Umocnienia Niemczyzny, dotyczące przesiedlenia Żydów do Generalnej Guberni z ziem wcielonych do Rzeszy. W wyniku jego realizacji z samej Łodzi przesiedlono kilka tysięcy Żydów.

31 października

Podczas konferencji odbytej w Łodzi w sprawie polityki kulturalnej wobec Polaków generalny gubernator Hans Frank, oświadczył:

Polakom należy pozostawić tylko takie możliwości kształcenia się, które okażą im beznadziejność ich położenia narodowego. Dlatego mogą wchodzić w rachubę tylko złe filmy lub takie, które stawiają przed oczami wielkość i siłę Rzeszy Niemieckiej.

"Deutsche Lodzer Zeitung", 1939.

Prezydent policji w Łodzi, SA-Obergruppenführer Heinz Beckerle, wydał niemiecko-polskojęzyczną odezwę, w której brak artykułów żywnościowych i ich wysokie ceny przypisał celowym machinacjom żydowskich kupców. Odezwa nakazywała także umieszczenie w żydowskich sklepach napisów wskazujących jednoznacznie na narodowość właściciela, np. Judisches Geschäft. Decyzja ta spowodowała znaczne nasilenie grabieży żydowskich sklepów i przedsiębiorstw.

"Deutsche Lodzer Zeitung", październik 1939 roku.

Liczba osób poszukujących pracy w Łodzi wynosiła 70 620. Tak duże bezrobocie było spowodowane częściowym tylko uruchomieniem przemysłu, zamykaniem polskich sklepów i warsztatów rzemieślniczych oraz instytucji oświatowych. Od wiosny 1940 roku liczba bezrobotnych zaczęła się zmniejszać, w związku z masową akcją wywozu Polaków na roboty przymusowe do Rzeszy.

Książka pracy wystawiona przez Urząd Pracy Łódź (Arbeitsamt Litzmannstadt) dla robotnika przymusowego (okładka, strona tytułowa, wpis potwierdzający zatrudnienie)

(zasoby IPN)

Rozporządzenie władz policyjnych Okręgu Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen) drastycznie ograniczyło możliwość odbywania praktyk religijnych. Nabożeństwa mogły być odprawiane jedynie w godzinach 9.00-11.00. Katolicy narodowości polskiej mogli uczestniczyć w mszach św. wyłącznie w niedziele i w święta, które jednocześnie były świętami państwowymi.

październik

W połowie października, w mieszkaniu Leokadii i Zygmunta Orlikowskich przy ulicy Piotrkowskiej 134, odbyło się spotkanie łódzkich działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), między innymi Henryka Domeradzkiego, Wacława Jurczaka, Wincentego Stawińskiego i Józefa Wolickiego. Na zebraniu zostało uchwalone rozpoczęcie działalności konspiracyjnej w Łodzi.

Wyciąg z protokołu przeszukania dokonanego przez Gestapo w Łodzi u osoby podejrzanej o nielegalne posiadanie materiałów piśmiennych i szpalt drukarskich

(zbiory IPN).

Do Warszawy udała się Janina Żaniewska, pseudonim "Jasia", w celu nawiązania kontaktu z kierownictwem konspiracji w stolicy. W wyniku tej misji do Łodzi przybył ppłk dypl. Leopold Okulicki, pseudonim "Jan", "Kula", mianowany przez KG SZP (Komenda Główna Służby Zwycięstwu Polski) komendantem Okręgu Łódzkiego.

Leopold Okulicki (1898-1946)

Nominacja Okulickiego, w postaci skrawka jedwabiu, została podpisana przez gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, Komendanta Głównego SZP. Podpułkownik Leopold Okulicki, zameldowany oficjalnie jako Johann Müller, zamieszkał u rodziny Góralczyków przy ulicy Kilińskiego 117.

11 listopada spotkał się w konspiracyjnym lokalu przy ulicy Więckowskiego z oficerami 28. Pułku Strzelców Kaniowskich, którzy uniknęli niewoli i zgłosili gotowość do współpracy konspiracyjnej. Przedstawił im cele i zadania organizowanej SZP, zalecił nawiązanie kontaktów i tworzenie grup konspiracyjnych w terenie. Wkrótce też, w oparciu o istniejące struktury organizacyjne, powstała sieć dowodzenia Okręgu. Komendant powołał sztab, dowódców inspektoratów obwodów oraz szefów oddziału sztabu. Wcielił do SZP lub nawiązał współpracę z innymi organizacjami konspiracyjnymi, które samorzutnie powstały na obszarze Ziemi Łódzkiej. Funkcje szefa sztabu i komendanta Inspektoratu Łódź objął mjr Stanisław Juszczakiewicz, pseudonimu "Kornik", "Stanisław". Kierownikiem II Oddziału (wywiad) został kpt. dypl. Zygmunt Janke, pseudonimy "Gertruda", "Witold", "Walter", który później pełnił także funkcję szefa sztabu.

Stanisław Juszczakiewicz "Kornik" Zygmunt Janke "Walter"

Pierwszym komendantem miasta Łodzi został mianowany por. Borys Fiedotjew, pseudonim "Jastrzębski". Funkcję kapelana Okręgu nieoficjalnie pełnił ks. Stanisław Pniewski, pseudonim "Staś" (w połowie 1942 roku powierzono mu tę funkcję oficjalnie).

Borys (Borysław) Fiedotjew-Jastrzembski "Jastrzębski" (w mundurze Wojska Polskiego), współtwórca łódzkiej konspiracji.

Z inicjatywy działaczy różnych przedwojennych organizacji takich jak: Związek Oficerów Rezerwy, Związek Podoficerów Rezerwy, Związek Strzelecki - utworzono konspiracyjną grupę pod nazwą Polska Organizacja Bojowa "Wolność" (POB "Wolność"). Jej komendant, mjr Zaorski, ścigany przez gestapo, musiał pozostać w ukryciu. Faktycznym przywódcą został por. Henryk Bartosiewicz, pseudonim "Janota". W szeregach organizacji znalazło się wielu członków łódzkiego Stronnictwa Pracy, które traktowało POB jako swoją strukturę wojskową.

Polscy nauczyciele, którzy uniknęli represji, spontanicznie przystąpili - mimo niezwykle trudnych warunków - do konspiracyjnego nauczania w Łodzi. Większość nie pobierała żadnego wynagrodzenia, niektórzy dwie lub trzy marki tygodniowo, część zadowalała się wynagrodzeniem w postaci żywności. W Łodzi prowadzono kilkadziesiąt tajnych kompletów (grup uczniowskich) 0 na poziomie szkoły powszechnej i średniej. Ich największe skupisko znajdowało się w południowej części miasta, ze względu na mniejszą liczbę Niemców przebywających na tym obszarze. Najaktywniejszymi organizatorami tajnych kompletów byli łódzcy nauczyciele - Adam Kowalski, który objął tajnym nauczaniem 244 dzieci i Teofil Katra, który zorganizował 25 kompletów dla ponad 120 uczniów tajnego gimnazjum.

W klasztorze Ojców Franciszkanów w Łagiewnikach oraz w byłych koszarach artylerii przy placu Hellera powstały obozy dla polskich jeńców. Po miesiącu więźniów wywieziono w głąb Rzeszy.

"Gazeta Łódzka", wrzesień 1939 roku.

Powstała wojskowa organizacja konspiracyjna Głos Polski, wydająca pismo o tej samej nazwie. Pod koniec 1939 roku została rozbita w wyniku licznych aresztowań jej członków. Założyciel organizacji - Tadeusz Kuropata zbiegł do Generalnej Guberni.

Porucznik rezerwy, starszy kompanijny Związku Strzeleckiego - Stanisław Pawlak, pseudonim "Sosna", utworzył z byłych członków Związku wojskową organizację konspiracyjną.