Autor: Waldemar Bronisław Ludwisiak
Pierwsze „kino”, oraz kinomanów podczas „seansu filmowego”
opisał Platon w dziele „Państwo” księga VII około 360 roku p.n.e.,
„ Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na
kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu,
szerokie na cała szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w
kajdanach; Przykute mają nogi i szyje tak, że trwają w miejscu i patrzą tylko
przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na
nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi
przykutymi biegnie góra ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany
równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi
przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki.”
„Wizja jaskini platońskiej, Jan Saenredam”, rok 1604.
Choć powszechnie uważa się, że film dokumentalny „Wyjście
robotników z fabryki Lumière w Lyonie” („La Sortie de l'usine Lumière à Lyon”) z
28 grudnia 1895 roku był pierwszym filmem w dziejach kinematografii pokazanym
publicznie, to jednak do dziś zachowany film „Scenka ogrodu z Roundhay”
(„Roundhay Garden Scene”)[1]
z 1888 roku nakręcony przez Louisa Aimé Augustina Le Prince'a w Anglii jest tym
pierwszym zarejestrowanym na taśmie obrazem ruchomym.
„Roundhay Garden Scene” 1888 rok (film zobaczysz tutaj: https://www.youtube.com/watch?v=nR2r__ZgO5g, źródło: YouTube.pl)
Początki powstania
filmów animowanych[2]
w świecie to koniec XIX w. Wielu znawców twierdzi, że to film animowany „Pauvre
Pierrot” (premiera 28 października 1892) w reżyserii i na podstawie scenariusza
Émila Reynauda był tym pierwszym[3].
„Pauvre Pierrot”, rok 1892.
Prekursorami sztuki filmowej byli Anglicy i Francuzi. Polacy
mają i w tej dziedzinie również swój wkład. Władysław Starewicz (Vladislav
Starevich)[4]
pochodził z polskiej rodziny zamieszkałej na Litwie. Źródła podają, że był rosyjskim
i francuskim reżyserem polskiego pochodzenia. Nakręcił pierwszy na świecie film
lalkowy „Piękna Lukanida”[5]
(„Прекрасная Люканида, или Война усачей с рогачами” od 1920 roku prezentowany
pod tytułem „Куртизанка на троне”).
„Прекрасная Люканида, или Война усачей с рогачами”
(źródło: YouTube.pl)
Premiera tego obrazu
odbyła się w Moskwie 26 marca 1912 roku. Film nakręcony był w Kownie w 1910
roku[6]
w wytwórni „Atelier Khanzhonkov”. Była to rosyjska spółka do
produkcji i dystrybucji filmów, założona w 1906 przez Aleksandra
Khanzhonkova. Obraz ten przedstawiał walkę żuków-samców o względy samiczki Pięknej
Lukanidy. Film ten musiał odnieść znaczny sukces skoro "Herald of
Cinematography» № 32 w 1912 roku: " pisze „(…) obraz ten posiada znaczne
wartości techniczne i artystyczne, jak twierdzą nasi zachodni koledzy znawcy
kina. Wiemy z najbardziej wiarygodnych źródeł, że rozpowszechniono ten obraz w
ponad stu kopiach, co samo mówi o zaletach filmu....”
W poszukiwaniach natrafiłem na wiele interesujących
niepublikowanych faktów dotyczących filmu animowanego z przed 1939 roku, a
pomijanych w publikacjach fachowych.
Zaskakujące, że wielu krytyków i historyków kina nie zwróciło uwagi na
czołówki znanych filmów fabularnych rodzimej produkcji wykonanych techniką animacji.
Jednym z pierwszych i najwspanialszych jest czołówka do filmu „Każdemu wolno
kochać”[7]
z 1933 roku. W reżyserii Mieczysława Krawicza i Janusza Warneckiego.
Kadr z filmu „Każdemu wolno kochać” z 1933 roku.
Maszerujący odźwierny.
Film trwa dwie minuty i trzynaście sekund. Najciekawszą częścią
jest scena z ptakami siadającymi na gałęzi autorstwa (prawdopodobnie) L.
Zajączkowskiego, autora zdjąć do tego filmu lub operatora inż. Z.
Gniazdowskiego.
Kadry z filmu „Każdemu wolno kochać” z 1933 roku
(źódło: YouTube.pl)
Podobne czołówki filmowe, choć znacznie skromniejsze
posiadały filmy „Jaśnie pan szofer” Michała Waszyńskiego z 1935 roku, oraz „Szczęśliwa
trzynastka” w reżyserii Mariana Czauskiego z 1938 roku.
Pisze się, że tym pierwszym animowanym powojennym filmem był
obraz „Oko i ucho” (The Eye and the Ear)[8]
z 1945 roku autorstwa Stefana Themersona[9].
Jak podaje Filmweb[10]
premiera tego obrazu miała miejsce 1 maja 2008 roku mimo, że powstał w
1944/1945 roku.
Pewnym jest, że, pierwszą powojenną informacją, jaka ukazała
się w gazetach omawiająca tę dziedzinę sztuki filmowej, był artykuł „Otwarcie
Atelier Filmowego w Polsce”[11]
w dzienniku „Głos Robotniczy” nr.170 z dnia 6 grudnia 1945 roku. Autor
podpisany „Tom” pisze: „ (…) a nawet pracownię trikową do zamierzonej produkcji
filmów rysunkowych.”
"Głos Robotniczy", 6 grudnia 1945.
W artykule jest mowa o możliwościach i wyposażeniu nowo
otwartego atelier filmowego w Łodzi, w którym istnieje możliwość realizacji
filmów animowanych. Takie studia powstają w naszym mieście i nieistniejących
już dziś budynkach pod adresem Kilińskiego 210 i Radwańskiej 21.
"Dziennik Łódzki", 24 listopada 1946 roku.
Z dokumentów łódzkiego Instytutu Filmowego wiemy, że takie
studio było pod zwierzchnictwem tej właśnie instytucji, a właściwie jego
wydziału Działu produkcji pod kierownictwem Janusza Stara.[12]
Następne informacje prasowe o filmach tego gatunku ukazują
się niemal jednocześnie w dwu łódzkich gazetach. W „Głosie Robotniczym”
(artykuł „Film Polski przy pracy”[13])
znajdujemy taki tekst: „W końcu lipca zakończony zostanie pierwszy rysunkowy
film polski, do którego wykonano 9 tysięcy rysunków p.t. „Lis Kitaszek” z
muzyką Palestra i tekstami Brzechwy”.
"Głos Robotniczy", 13 czerwca 1946 roku.
W notce tej nie jest podane nazwisko reżysera, jak również,
kto i na jakiej podstawie opracował scenariusz filmu. Czytamy tam; „Czynione są
próby nad realizacją filmów kukiełkowych. Prace w tym dziale prowadzone są
dwukierunkowo, nad tymi nowymi na gruncie polskim realizacjami pracuje Zaruba i
Zarembina, oddzielne studio posiada Zenon Wasilewski.” W dalszej części tego
artykułu podana jest informacja, że powstał pierwszy polski film rysunkowy;
„Kpt Sieński wyprodukował już pierwszą kreskówkę reklamową, która chociaż była
tylko eksperymentem, wykazała zdolność autora w tym kierunku”.
Brak jest innych
danych, aby uznać tę informację za prawdziwą, brak też danych, aby ją
wykluczyć. Faktem jest, że mowa jest o pierwszym filmie rysunkowym
wyprodukowanym w powojennej Polsce w Łodzi. Marcin Giżyński w publikacji
internetowej pod tytułem „Polski film animowany”[14] ironizuje,
omawiając historię filmu animowanego i podaje takie informacje:, „Ale to
przełomowe osiągnięcie też miało swoją prehistorię, która rozpoczęła się rok
wcześniej w tym samym mieśćcie w innym prowizorycznie zaadaptowanym
pomieszczeniu, podzielonym między dwóch realizatorów, Zenona Wasilewskiego i
Ryszarda Potockiego (notabene jedynych wówczas animatorów), którzy posiadali
już pewien, niewielki zresztą, staż w pracy przy filmie animowanym.”
Warto podać nazwiska tych pierwszych twórców, są to; Jerzy
Zaruba[15],
Ewa Szelburg-Zarembina[16],
Zenon Wasilewski[17],
Ryszard Potocki[18],
Aleksander Ptuszko[19].
Drugim artykułem zamieszczonym tym razem w „Dzienniku
Łódzkim” z 15 czerwca 1946 roku pod tytułem „Czy będziemy mieli własne
kreskówki”[20](autor
podpisany „Orł.”) znajdujemy odpowiedź na to pytanie:
"Dziennik Łódzki", 15 czerwca 1946 roku.
„W tej chwili kpt Sieński rozporządza studium 11-osobowym i
pracuje nad filmem „Lis Kitaszek”: scenariusz opracowany wg Lafontaine’a, z
wstawkami wierszowymi Brzechwy, oraz muzyka Palestra.”
Parę miesięcy później na ostatniej stronie Gazeta Lubelska
podaje więcej szczegółów dotyczących tego filmu; „Nad produkcja tego filmu
pracuje 11 grafików przeważnie absolwentów Akademii Sztuk Pięknych i Wyższej
Szkoły Sztuk Plastycznych. Pierwszym obrazem będzie „Lis Kitaszek”- film
krótkometrażowy według scenariusza kierownika studia kap. Macieja Sieńskiego”
W omawianych źródłach brak jest jakichkolwiek informacji, że
film został ukończony i przedstawiony publicznie. Film animowany „Lis Kitaszek”
nie został ukończony jak i zaprezentowany publicznie. Poniżej jedyny dostępny
portret Kitaszka. Postać powstałej w naszym miescie, która nie ma swego pomnika
jak inne bajkowe łódzkie postacie.
"Dziennik Łódzki", 15 czerwca 1946 roku.
„W czarodziejskiej
pracowni”· to tytuł opublikowanego 24 listopada 1946 roku w „Dzienniku Łódzkim”
nr.324 artykułu, z którego pochodzą prawdopodobnie bardzo cenne informacje dla
historii filmu animowanego: „Na terenie Łodzi posiadamy jedyne w Polsce studia
filmów kukiełkowych; to, które właśnie zwiedzamy przy ul. Kilińskiego 210 i
drugie przy ul. Radwańskiej 21 pod kierunkiem doskonałego specjalisty, p.
Zenona Wasilewskiego”. „P. Wasilewski ma
już za sobą dwa filmy kukiełkowe „Pechowy Bokser” i „Ruch to zdrowie”.
"Dziennik Łódzki", 24 listopada 1946 roku.
W historii polskiego kina animowanego jest to bardzo istotne
wydarzenie, ponieważ film „Pechowy bokser” jest pierwszym filmem animowanym
wyprodukowanym w powojennej Polsce w Łodzi, który został zaprezentowany
publicznie. Miało to miejsce 29 stycznia 1947 roku.
Film ma 53 sekundy. Obraz ten jest zamieszczony w Polskiej
Kronice Filmowej numer 5 z 29 stycznia 1947 roku. Cały materiał filmowy, w którym
umieszczony jest ten film nosi tytuł „Kukiełki przed obiektywem”. Jest to szósta część kroniki, trwa minutę i
pięćdziesiąt sekund.
Polska Kronika Filmowa, numer 5 z 29 stycznia 1947 roku.
(źródło: YouTube.pl)
Lektor prezentując film „Pechowy Bokser”, nazywa go „Dowcipem
filmowym”. Źródłem wiedzy na temat
premiery filmu jest artykuł w dwutygodniku „Film” nr.16 z 15 kwietnia 1947 roku
pod tytułem „Kulisy studio”, w którym autor pisze; „Pierwszą próbą w tym
kierunku był króciutki film o Hitlerze i kuli ziemskiej, wyświetlany niedawno w
Polskiej Kronice Filmowej nr. 5.”
Zenon Wasilewski przy pracy.
O drugim z wymienionych filmów „Ruch to zdrowie” wiadomo
tyle, że decydenci uznali film za zbyt słaby, dlatego nie został wprowadzony na
ekrany. Podobnie postąpiono z filmem „Paweł i Gaweł”[21] w reżyserii Ryszarda
Potockiego[22]
według znanego wiersza Aleksandra Fredry. O Filmie tym wspomina również artykuł
„Czy będziemy mieli własne kreskówki”, cytowany wyżej pisze:. „Scenariusz do
filmu „Paweł i Gaweł” opracowany został przez Szelburg-Zarembinę. Rysunki
dekoracji i bohaterów zrobił słynny malarz Zaruba”[23].
„Dziennik Łódzki”, 24 listopada 1946 roku.
O powodach
niedopuszczenia filmu do rozpowszechniania pisano tak: „(…) krótkometrażówkę
Potockiego „Paweł i Gaweł” uznano za zbyt jeszcze niedoskonałe, aby skierować
je na ekrany”. Niepowodzenia zniechęciły Potockiego, który przeszedł do pracy w
filmie fabularnym”[24].
Inne nazwiska związane z tym filmem rysunkowym wymienia
dwutygodnik „Film’ nr.41 z 15 maja 1948 roku w notatce „Polska Kronika Filmowa”[25]:
„Prace te podjęli już Sieński[26], Szancer,
Zamecznik[27]
i inni”. Szancer Jan Marcin[28],
o którym Bohdan Butenko[29]
napisze „Żartuję czasem, że jestem pośrednio uczniem Matejki. Albowiem uczniem
Matejki był Mehoffer. Uczniem Mehoffera Szancer. A ja uczniem Szancera”[30].
Analizując treści zamieszczonych informacji, można
wywnioskować, że czternastominutowy film Zenona Wasilewskiego „Za króla
Krakusa”[31]
(premiera jesień 1947 roku) nie jest pierwszym filmem animowanym nakręconym w
powojennej Polsce. Można domniemywać, że jest to drugi film lalkowy
wyprodukowany przez Studio Filmów Kukiełkowych Filmu Polskiego. Film ten
wyprodukowany został w mieszkaniu reżysera w Łodzi przy ulicy Radwańskiej 21.
Od roku 1960 studio to nosić będzie nazwę Studia Małych Form Filmowych SE - MA
– FOR.
Kadr z filmu „Za króla Krakusa” w reżyserii Zenona
Wasilewskiego z 1947 roku.
Inne zdanie
prezentuje Jerzy Armata[32]
pisząc; „Za króla Krakusa” (1947) należy uznać za pierwszy polski w pełni
dojrzały film animowany adresowany do dziecięcej widowni, a jego autora za
pioniera filmu lalkowego w naszym kraju. Ten film przyjęło się powszechnie
uważać w ogóle za początek polskiej powojennej animacji. Konstatacja ta nie
jest zbyt precyzyjna, gdyż już w październiku 1945 roku w Wytwórni Filmowej
Wojska Polskiego w Łodzi Maciej Sieński zrealizował krótką kreskówkę „Reklama
reklamy”, a w następnym roku Wydział Programowy Filmu Polskiego zorganizował w
Łodzi Studio Filmów Rysunkowych oraz Studio Filmów Kukiełkowych. Zatem film
Wasilewskiego stanowi nie początek, ale pierwsze ważne dokonanie polskiej
animacji (nagroda na festiwalu w brazylijskiej Bahii w 1951, wyróżnienie w
Paryżu w 1954), a wobec tego słuszne wydaje się traktowanie go, jako faktu
znaczącego w dziejach tej twórczości.
Jeśli przyjąć kryterium, że film „Za króla Krakusa”[33]
jest w pełni samodzielny z czołówką, akcją, spisem twórców i producenta, to
faktycznie jest to pierwszy film, który zarabiał na siebie poprzez samodzielną
prezentację w kinach.
Natomiast, jeśli
przyjąć kryterium daty premiery kinowej, pierwszym filmem animowanym
kukiełkowym będzie obraz „Pechowy Bokser” w reżyserii Zenona Wasilewskiego.
Premiera tego obrazu to 29 stycznia 1947 roku. Producentem filmu jest Studio
Filmów Kukiełkowych Filmu Polskiego w Łódź ul. Radwańskiej 21 [34].
Cztery artykuły porządkują informacje, które dotyczyły filmów
animowanych i rysunkowych w omawianym okresie:
Pierwszy to „Bajka z
drewna, szmatek i szkła”[35],
z dwutygodnika „Film” nr, 62 z 1 kwiecień 1949 roku, mówiący o kinie i
produkcji filmów animowanych w Czechosłowacji.
Drugi to krótka notka z ilustracją w gazecie „Film” nr. 64 z
1 maja 1949 roku, w której mamy taki tekst; „Zenon Wasilewski, twórca znanej
bajki filmowej o smoku wawelskim realizuje obecnie groteskę kukiełkową o
sennych przygodach urzędnika Alojzego Piórko”.
Trzeci to artykuł Czy
to był sen[36]
(„Film” nr.67 15 czerwca 1949 roku) dotyczący pierwszego kolorowego filmu
animowanego, który powstał w wytwórni filmów rysunkowych w Bielsku Białej. Film
ten według tego artykułu „opracowany zostanie laboratoryjnie w Barrandovie”[37]
(obraz ten wyprodukowano w 1948 roku, trwał 11 minut, kopia zaginęła, reżyserem
był Zdzisław Lachur[38].
Ostatnia prezentowana notatka (opatrzona zdjęciem) dotycząca
filmu rysunkowego jest bardzo interesująca. W gazecie „Film” nr.72 z 10
wrzesień 1949 roku czytamy: „Zespół produkcyjny filmów rysunkowych „Śląsk”
kończy prace przy swojej pierwszej kreskówce p.t. „Ich ścieżka[39]”,
realizowanej przez Z. Lachurę wg pomysłu i scenariusza Z. Lachury i W.
Sakowicza. Muzykę skomponował Zygmunt Wiehler” .
Studio Filmów Rysunkowych[40] na swej stronie
internetowej potwierdza tę informację, nie wspomina, że SFR to Zespół produkcyjny
filmów rysunkowych „Śląsk”, i że działał w ramach Filmu Polskiego z siedzibą w
Łodzi.
Kluby Wąskiej Taśmy powstałe w Łodzi w 1945r. przy
Instytucie Filmowym to ruch amatorski. Parały się również taka forma sztuki
filmowej.
Materiał udostępniony dla baedekera przez Pana Waldemara
Bronisława Ludwisiaka.
WALDEMAR BRONISŁAW LUDWISIAK jest absolwentem Uniwersytetu
Łódzkiego, wydziału filologicznego, kierunek: Kulturoznawstwo specjalność:
Filmoznawstwo i wiedza o mediach. Autor jest również absolwentem wydziału
socjologicznego UŁ, studiował na pomagisterskich studiach na wydziale filozofii
i etyki UŁ oraz teologie na UKSW.
źródła:
oraz:
[2]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Film_animowany
[3]
http://www.filmweb.pl/film/Pauvre+Pierrot-1892-198104
(10.01.2016)
[4] Władysław Starewicz (Vladislav
Starevich) ur. 8 sierpnia 1882 Moskwie, zm. 26 lutego 1965 w Paryżu, rosyjski i
francuski reżyser polskiego pochodzenia, twórca pierwszego na świecie filmu
zrealizowanego w technice po klatkowej animacji.
[5]
https://www.youtube.com/watch?v=kzQCFlx5hvw
[6]
http://pl.wikipedia.org/wiki/Film_animowany#Historia (15.10.2012 r.)
[7] https://www.youtube.com/watch?v=CvjvXnHcBAA (10.01.2016)
[8]
https://www.youtube.com/watch?v=f-NNnOPb8Wc
[9]
http://www.filmweb.pl/person/Stefan+Themerson-144406
[10]
http://www.filmweb.pl/film/Oko+i+ucho-1945-120851
[11]
„Glos Robotniczy” nr.170
6.12.1945 r.
[12] AAN
MKiS GDFP z 2-366-0-10.4-x teczka nr.103
[13] „Glos Robotniczy” nr161(363)
13.06.1946 r.
[14]
http://www.okolicefilmu.ovh.org/arty/arty2.html (15.10.2012 r.)
[15]
Jerzy Zaruba ur.17.07.1891r. zm.12.01.1971 r. polski malarz,
karykaturzysta i scenograf. Studiował w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych u
Stanisława Lentza, i w paryskiej Académie des beaux-arts.
[16] Ewa Szelburg-Zarembina (ur. 10
kwietnia 1899 w Bronowicach k. Puław, zm. 28 września 1986 w Warszawie)
powieściopisarka, poetka, dramaturg, eseistka, scenarzystka
[17] Zenon Wasilewski (ur. 30.10.1903
zm. 20.04.1966) pionier polskiej animacji lalkowej, malarz, fotografik, twórca
pierwszego filmu lalkowego „Za króla
Krakusa” (1947r.). Inicjator powstania Oddziału Filmów Kukiełkowych przy
łódzkiej Wytwórni Filmów Fabularnych, później Se-ma-fora.
[18]
Ryszard Potocki (1915-1975) scenograf, uczeń Aleksandra Ptuszko
[19]
Ptuszko Aleksandr Łukicz (1900–1973), radziecki reżyser filmowy, pionier
filmu kukiełkowego i trikowego
[20]
„Dziennik Łódzki” nr.163 (350) 15.06.1946 r. Załącznik nr.153,
[21]
http://www.okolicefilmu.ovh.org/arty/arty2.html (15.10.2012 r.)
[22]
Ryszard Potocki ur.1915r. w Grodnie zm.1978 r. w Łodzi polski scenograf
filmowy Pierwsze kroki stawiał w 1934 w pracowni Aleksandra Ptuszki w
Mosfilmie, gdzie stał się specjalistą od zdjęć kombinowanych. Ojciec aktorki
Małgorzaty Potockiej.
[23]
„Dziennik Łódzki” nr.324(511) 24.11.1946
r. Załącznik nr.156,
[24]
http://www.okolicefilmu.ovh.org/arty/arty2.html (15.10.2012 r.)
[25]
„Film” nr.41 15.05.1948 r. Załącznik nr.157,
[26] Sieński Maciej ur.15.10.1915
zm.09.03.1999 r. Reżyser i scenarzysta filmów animowanych (1945/1948),
dokumentalnych (1949/1960), wykładowca PWSF (1951-57)
[27]
Wojciech Zamecznik ur. 13.01.1923 zm. 12.05.1967 Scenograf teatralny i
filmowy, grafik i fotograf projektant wystaw, Absolwent Wydziału Architektury
Politechniki Warszawskiej.
[28] Jan Marcin Szancer (ur. 12.11.
1902, zm. 21.04.1973) – grafik polski, ilustrator książek dla dzieci.
scenarzysta i reżyser filmowy(„Teatr mój widzę ogromny”1946). Scenograf
teatralny i filmowych. Był pierwszym kierownikiem artystycznym polskiej TV.
[29]
http://www.butenko.pl/dorobek.php?id=3 (15.10.2012 r.) Bohdan Butenko ur. 8.2.1931 – polski
rysownik, ilustrator i grafik, autor komiksów, książek, scenarzysta, projektant
lalek i dekoracji dla teatrów lalkowych.
[30]
http://www.butenko.pl/ (15.10.2012 r.)
[31]
https://www.youtube.com/watch?v=uGUZ12pc-QA
(10.01.2016)
[32]
http://www.portalfilmowy.pl/wydarzenia,53,13223,1,1,Zenon-Wasilewski-Mistrzowie-polskiej-animacji-czesc-XVII.html
[33]
https://www.youtube.com/watch?v=uGUZ12pc-QA (10.01.2016)
[34]
Jest to data premiery PKF nr.5 z 1947 roku, której częścią jest film
„Pechowy Bokser”
[35]
„Film” nr.62 1.04.1949 r. Załącznik nr. 158,
[36]
http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35055,5106499.html (15.10.2012 r.)
[37]
„Film” nr.67 15.06.1949 r. Załącznik nr. 160,
[38]
http://www.artmuseum.pl/filmoteka/?l=0&id=1328 (15.10.2012 r.)
[39]
https://www.youtube.com/watch?v=gAvL1cNN1gU
[40]
http://www.sfr.com.pl/historia.html (15.10.2012 r.)
zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
FOTOTEKA http://fototeka.fn.org.pl
YouTube.pl
Zobacz jeszcze:
http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4729
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz