Pierwsze wzmianki pisane o Niebieskich Źródłach - nazywanych w przeszłości także "Modrym Stokiem", "Modrymi Wodami", "Źródłem Niebieskim", "Błękitną Wodą", "Jeziorem Błękitnym", "Kolorowymi Źródłami" i "Błękitnymi Źródłami" - pochodzą z połowy XVIII wieku. Wtedy to u ujścia źródeł stał młyn, do którego później dobudowano karczmę, nazwaną od nazwiska młynarza "Utratą". Źródlany młyn istniał do września 1939 roku.
Młyn na Utracie w latach 30. XX wieku.
Pierwszą informację o Niebieskich Źródłach znajdujemy w aktach z 1754 roku. Informacja dotyczyła osady młyńskiej o nazwie "Utrata".
(Fot. ze zbiorów Ryszarda Sikorskiego/PRZYRODA – TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO (tptm.pl)
Źródła te od dawna uznawano za cud natury. Sławiono ich piękno w legendzie i poezji.
„Coraz się więcej wgłębiasz w gaj uroczy,
Idąc ścieżkami nadpilicznych zboczy,
Aż wreszcie stajesz i patrzysz przed siebie…
Olśnione blaskiem słonecznych promieni,
Wielkie się źródło seledynem mieni,
I gra barw cudnych w toń przynęca ciebie.”
Znana poetka, bibliotekarka oraz właścicielka księgarni w Tomaszowie Mazowieckim, Emilia Topas-Bersztajn w swoim wydawnictwie z roku 1888 pisała między innymi:
"... Modre Wody - coś czego całej piękności zrozumieć nie można, ten co tego nie widział własnemi oczyma..."
Wygląd rezerwatu opisywał również ówczesny właściciel ziemski Juliusz Ostrowski w swoim opracowaniu pt. "Modre Wody" z 1911 roku. Pisał między innymi:
"Modre Wody przedstawiają zjawisko przyrody dla oka powabne i dla umysłu ciekawe. Woda w wielu miejscach stawu bije ze szczeliny opoki pokrywającej dno, burzy piasek ziarnisty, który przez pryzmat wody przybiera barwę niebieską..."
Urodę Niebieskich Źródeł podziwiało i opisywało wielu znanych podróżników i wybitnych badaczy przyrody. Gościli tu również władcy i dostojnicy, a wśród nich car Mikołaj II.
Pomosty widokowe na Niebieskich Źródłach.
(karta pocztowa ze zbiorów G. Węglarskiego/PRZYRODA – TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO (tptm.pl)
(karta pocztowa ze zbiorów G. Węglarskiego/PRZYRODA – TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO (tptm.pl)
Wodzie z tych źródeł przypisywano także właściwości lecznicze. Na początku XX wieku planowano urządzić tutaj leczniczy kurort. W tym czasie mieszkańcy pobliskiej Brzustówki zajęli się zarobkowym czerpaniem wody z Niebieskich Źródeł, w którą zaopatrywali znaczną część Tomaszowa Mazowieckiego. Źródlani woziwodowie posługiwali się drewnianym żurawiem (później ręczną pompą) oraz konnymi beczkowozami.
Jedocześnie planowano wykorzystanie Niebieskich Źródeł dla zaopatrzenia w wodę mieszkańców Łodzi. Projekt, opracowany w 1909 roku przez angielskiego inżyniera Wiliama H. Lindley'a, zakładał między innymi wywiercenie studni głębinowych bezpośrednio przy wywierzysku źródeł.
Wiliam Heerlein Lindley (1853-1917)
- angielski inżynier, który na przełomie XIX i XX wieku wraz ze swym ojcem Williamem oraz samodzielnie tworzył systemy wodno-kanalizacyjne w wielkich miastach Europy.
Przeczytaj w baedekerze:
Ostatecznie projekt ten zrealizowano (w zmodyfikowanej formie) w 1955 roku poprzez zbudowanie obok Niebieskich Źródeł, ujęcia wody, czerpanej dla Łodzi z rzeki Pilicy.
"Express Ilustrowany", rok 1952.
Niebieskie Źródła na fot. Zygmunta Dziedzińskiego/PRZYRODA – TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ TOMASZOWA MAZOWIECKIEGO (tptm.pl)
W latach 30. XX wieku władze Tomaszowa Mazowieckiego podjęły próbę przekształcenia Niebieskich Źródeł w park turystyczno-przyrodniczy. W tym celu usypano groblę i wykopano sztuczne kanały, oddzielające trzy duże wyspy. Prace te przerwał wybuch II wojny światowej.
Niemieccy okupanci zamierzali urządzić w Niebieskich Źródłach ośrodek wypoczynkowy dla żołnierzy urlopowanych z frontu, budując między innymi pomost widokowy nad wywierzyskiem oraz drewniane kładki. Przygotowując się do obrony przed ofensywą Armii Czerwonej na linii Pilicy Niemcy wycięli znaczną część drzewostanu Niebieskich Źródeł.
W wyniku silnych zabiegów łódzkich i tomaszowskich miłośników przyrody w 1954 roku rozebrano pomost i kładki, likwidując tym samym dostęp na wyspy z korzyścią dla źródlanej flory i fauny. Starania te doprowadziły również do włączenia w 1959 roku "Niebieskich Źródeł" do Tomaszowa Mazowieckiego w wyniku korekty granic ówczesnych województw: kieleckiego i łódzkiego.
Ukoronowaniem tych działań było formalne utworzenie w 1961 roku Rezerwatu Przyrody "Niebieskie Źródła", co zaowocowało większą troską i dbałością o to piękne i unikatowe w skali europejskiej zjawisko przyrodnicze.
Obszar rezerwatu zlokalizowany jest na terasie rzeki Pilicy w południowo-wschodniej części miasta powiatowego Tomaszów Mazowiecki. Obejmuje leśny kompleks wywierzysk i źródeł krasowych z towarzyszącymi im rozlewiskami, otoczonymi starorzeczami i łęgami. Około 90% powierzchni obszaru pokrywa się z terenem rezerwatu przyrody o tej samej nazwie.
Rezerwat przyrody utworzono w 1961 roku dla ochrony niezwykłych zjawisk krasowych oraz towarzyszących im - biocenoz leśnych, zaroślowych, szuwarowych i wodnych. Obszar leży ponadto w otulinie Sulejowskiego Parku Krajoznawczego.
Osobliwością obszaru Natura 2000 Niebieskie Źródła są charakteryzujące się obfitym wypływem wód (obecnie 80l/s) źródła bijące ze spękanych wapieni jurajskich o dużej przepuszczalności, stanowiących główny kompleks wodonośny. Pulsująca, zimna - o temperaturze 6-12 st.C, zależnie od pory roku - czysta woda z przyczyn fizykochemicznych przybiera niebiesko-turkusową barwę, zmieniającą odcień zależnie od warunków pogodowych, stopnia nasłonecznienia lub zachmurzenia. Zasila ona akweny wodne zajmujące powierzchnię ok. 5 ha, których głębokość dochodzi do 4,5m.
W bogatej szacie roślinnej znaleźć można gatunki prawnie chronione i rzadkie w tej części kraju. Postglacjane zjawiska krasowe stanowią wyjątkową rzadkość na niżu, co podnosi wysokie walory przyrodnicze i krajoznawcze obszaru Natura 2000 Niebieskie Źródła.
Sercem rezerwatu są baseny z pulsującymi na dnie źródłami. Ten niewielki powierzchniowo kompleks składa się z kilku limnokrenów rozdzielonych wysepkami i półwyspami, na których rosną grupy olch Alnus glutinosa oraz rośliny typowe dla zbiorowisk higrofilnych. Na dnie basenów oprócz głównego źródła wyraźnie widoczne są jeszcze trzy, oddalone od siebie o kilkanaście metrów, niebieskawo zabarwione plamy z "gotującym się" piaskiem. Obserwowana, tak charakterystyczna dla Niebieskich Źródeł barwa zależy od pory dnia oraz stopnia zachmurzenia. Jest to zjawisko wywołane pochłanianiem czerwonej barwy promieniowania widzialnego, a przepuszczaniem części widma o barwie niebieskiej i zielonej.
Sama woda źródlana jest prawie klarowna, wykazuje odczyn lekko zasadowy i zawiera nieco węglanu wapnia. Niska zawartość związków azotu oraz rozpuszczonego tlenu przy wysokiej zawartości dwutlenku węgla jest charakterystyczna dla wód czystych. Również pod względem bakteriologicznym jest to woda czysta. Wysokie parametry jakości dotyczą wody z samych wypływów w basenie źródliskowym. W kanałach odpływowych właściwości te ulegają naturalnym zmianom. W jednostce objętości występuje tu więcej bakterii, woda wykazuje szerszą amplitudę temperatury i ma mniejszą zawartość dwutlenku węgla. Związane jest to z eutrofizacją, rozwojem foto- i zooplanktonu oraz oddziaływaniem roślinności przybrzeżnej.
Limnokren położony najbliżej Pilicy i znajdujący się przy platformie widokowej jest najbardziej efektowny. Woda wypływa tu z kilkunastu miejsc. Głębokość basenu wynosi ok. 3 m.
Jej przezroczystość daje złudne wrażenie płytkości basenu. Pod gładką taflą wody na dnie widoczne jest nieustanne kotłowanie się piasku, co pozostawia w obserwatorze niezapomniane wrażenia.
Wydajność Niebieskich Źródeł jest dość duża, charakterystyczna dla wywierzysk krasowych. Na początku XX wieku przekraczała nawet 200l/s. Od tamtego czasu obserwuje się systematyczny spadek wydajności źródeł do około 70-80l/s obecnie. Notowano nawet okresy kiedy Niebieskie Źródła przestawały bić. Przyczynami malejącej wydajności była nadmierna eksploatacja studni głębinowych zlokalizowanych po przeciwnej stronie rzeki. Nie bez wpływu na wydajność Niebieskich Źródeł były również okresy suszy obserwowane w latach 80. i 90. XX wieku.
Wahania temperatury wody źródlanej są niewielkie, a ich zmienność ma charakter cykliczny i sezonowy. Średnie temperatury roczne wynoszą ok. 9 st.C - źródła nie zamarzają w zimę.
W głębi przy ścianie lasu obserwować można drugi pod względem powierzchni turkusowy wypływ wody. Źródło to położone jest na większej głębokości, dochodzącej do 5 m i z tego powodu ma zazwyczaj mniej wyrazistą barwę.
Poza wypływami dno limnokrenów pokryte jest warstwą mułu i szczątków organicznych. W tych miejscach uważny przyrodnik dostrzec może ciemnozielone pędy moczarki kanadyjskiej Elodea canadensisis i jasnozielone drobne liście rzęśli Callitriche.
Brzegi basenów porośnięte są przez zbiorowiska z udziałem roślin łąkowych, szuwarowych i leśnych. W przeszłości ten teren był odlesiony. Od momentu utworzenia rezerwatu obserwuje się renaturyzację i sukcesję roślinności w kierunku leśnym. Wiąże się to ze zwieraniem się okapu drzewostanu i ustępowaniem roślin typowych dla wodnych i bagiennych zbiorowisk światłolubnych. Widoczne jest to szczególnie gdy porównamy dzisiejszy krajobraz otoczenia źródeł ze starymi fotografiami na przykład z lat 30. XX wieku.
Pocztówka z roku 1931. "Niebieskie Źródła".
(źródło fotografii: Pocztówka Tomaszów Mazowiecki Niebieskie Źródła - archiwum Allegro)
Obecna roślinność południowego brzegu basenów ma charakter leśny.
Od strony platformy widokowej i przy półwyspie rozdzielającym limnokreny występują zbiorowiska o bardziej antropogenicznym charakterze. Związane jest to z penetracją turystyczną oraz z prowadzonymi w przeszłości działaniami odmulającymi.
Prowadzone w ostatnim czasie badania składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych porastających brzegi basenów wykazały obecność, między innymi interesujących gatunków mszaków o charakterze źródliskowym i nieco wapieniolubnym.
Słowniczek (za wikipedią):
biocenoza
Biocenoza (gr.bios „życie”, koinós „wspólny”), zespół biotyczny– zespół populacji organizmów roślinnych (fitocenoza), zwierzęcych (zoocenoza) oraz mikroorganizmów (mikrobiocenoza) danego środowiska abiotycznego (biotopu), należących do różnych gatunków, ale powiązanych ze sobą różnorodnymi czynnikami ekologicznymi i zależnościami pokarmowymi, tworzących całość, która pozostaje w stanie równowagi. Biocenoza oraz biotop tworzą ekosystem.
Biocenoza (gr.bios „życie”, koinós „wspólny”), zespół biotyczny– zespół populacji organizmów roślinnych (fitocenoza), zwierzęcych (zoocenoza) oraz mikroorganizmów (mikrobiocenoza) danego środowiska abiotycznego (biotopu), należących do różnych gatunków, ale powiązanych ze sobą różnorodnymi czynnikami ekologicznymi i zależnościami pokarmowymi, tworzących całość, która pozostaje w stanie równowagi. Biocenoza oraz biotop tworzą ekosystem.
eutrofizacja
Eutrofizacja – proces wzbogacania zbiorników wodnych w pierwiastki biofilne, skutkujący wzrostem trofii, czyli żyzności wód. Proces ten dotyczy nie tylko zbiorników wodnych, ale również cieków.
Eutrofizacja – proces wzbogacania zbiorników wodnych w pierwiastki biofilne, skutkujący wzrostem trofii, czyli żyzności wód. Proces ten dotyczy nie tylko zbiorników wodnych, ale również cieków.
limnokren
Limnokren (od. limno – jezioro, kren – źródło) – typ źródła, w którym wypływająca woda podziemna gromadzi się w małej niecce, tworząc zbiornik wody stagnującej. Jakkolwiek limnokren zewnętrznie przypomina mały staw lub zbiornik okresowy, odznacza się specyficznymi warunkami siedliskowymi: stosunkowo niską i stałą temperaturą wody (skutek wypływu wód podziemnych) oraz trwałością (odróżnia to go od wiosennych zbiorników okresowych).
Limnokren (od. limno – jezioro, kren – źródło) – typ źródła, w którym wypływająca woda podziemna gromadzi się w małej niecce, tworząc zbiornik wody stagnującej. Jakkolwiek limnokren zewnętrznie przypomina mały staw lub zbiornik okresowy, odznacza się specyficznymi warunkami siedliskowymi: stosunkowo niską i stałą temperaturą wody (skutek wypływu wód podziemnych) oraz trwałością (odróżnia to go od wiosennych zbiorników okresowych).
wywierzysko
Wywierzysko, reokren – typ bardzo wydajnego źródła krasowego. Najczęściej występuje w regionach górskich. Jest to przeważnie źródło typu wokluzyjskiego (od nazwy francuskiej miejscowości – Fontaine-de-Vaucluse) – nazwa źródła, w którym wypływają na powierzchnię wody podziemne na obszarach krasowych.
Wywierzysko, reokren – typ bardzo wydajnego źródła krasowego. Najczęściej występuje w regionach górskich. Jest to przeważnie źródło typu wokluzyjskiego (od nazwy francuskiej miejscowości – Fontaine-de-Vaucluse) – nazwa źródła, w którym wypływają na powierzchnię wody podziemne na obszarach krasowych.
zjawisko krasowe
Kras (procesy krasowe, krasowienie) – procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chenmicznego. Krasowieniu podlegają przede wszystkim wapienie, a także dolomity, margle, gips, anhydryt i halit (potocznie sól kamienna).
Mianem krasu określa się również formy na powierzchni Ziemi powstałe w wyniku powyższych procesów, a także obszar, na jakim te procesy i formy występują.
Kras (procesy krasowe, krasowienie) – procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chenmicznego. Krasowieniu podlegają przede wszystkim wapienie, a także dolomity, margle, gips, anhydryt i halit (potocznie sól kamienna).
Mianem krasu określa się również formy na powierzchni Ziemi powstałe w wyniku powyższych procesów, a także obszar, na jakim te procesy i formy występują.
źródła:
M. Łuczak, P. Witosławski, M. Kiedrzyński, J. Tabor, G. Tończyk. Ścieżka dydaktyczna w Rezerwacie "Niebieskie Źródła". Opracowanie merytoryczne. Centrum Ochrony Mokradeł. Dokumentacja Planu Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Niebieskie Źródła.
Fot. archiwalne pochodzą ze stron:
oraz zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
Fot. współczesne Monika Czechowicz
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz