FABRYKA I REZYDENCJA KESTENBERGÓW.

Okazała rezydencja na skrzyżowaniu ulicy Jaracza z ulicą Sterlinga, dawna rezydencja rodziny Kestenbergów.

Jakub (Jakób) Kestenberg był synem Izraela i Rozalii Trybowicz, urodził się w Łodzi w 1862 roku.

Jego ojciec posiadał fabrykę wyrobów bawełnianych i półbawełnianych założoną jeszcze w 1864 roku. 

W 1890 roku Jakub Kestenberg kupił od małżeństwa Krystyny i Augusta Dering część działki położonej przy ulicy Nowo Targowej (obecnie ul. Sterlinga). Do tej pory Kestenberg prowadził niewielką fabrykę zlokalizowaną w wynajmowanych pomieszczeniach przy ulicy Pomorskiej 38. Później, w roku 1893 wspólnie z żoną Dwojrą, nabył pozostałą część działki przy Nowo Targowej stając się właścicielem całości. W tym samym roku uzyskał on zgodę na wybudowanie tu trzypiętrowej tkalni wyrobów bawełnianych.

Lata 1903-1914, willa i fabryka Jakuba Kestenberga .

W 1900 roku w miejscu tym została wybudowana tkalnia oraz inne zabudowania przemysłowe, a także, wybudowany w latach 1902-1903, dwukondygnacyjny dom mieszkalny wraz z kantorem (archiwalna kopia projektu z 1902 roku podpisana przez ówczesnego architekta miejskiego Łodzi Franciszka Chełmińskiego). 

W ten oto sposób powstał charakterystyczny dla łódzkich przemysłowców zespół rezydencjalno-fabryczny. 

Niestety, w 1896 roku fabryka spłonęła. Kestenbergowie zaciągnęli jednak kredyt w Towarzystwie Kredytowym m. Łodzi, dzięki któremu mogli fabrykę odbudować, a dzięki pomyślnej koniunkturze zakłady zostały powiększone, w 1913 roku przekształcone w spółkę akcyjną o rodzinnym charakterze.

Jakub Kestenberg zmarł w 1921 roku w Berlinie,  został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu żydowskim przy ulicy Brackiej w Łodzi. W tym samym roku zmarła także wdowa po nim - Dwojra z Kronzilbergów. Mieli trzynaścioro  dzieci. Jeden z nich, Szaja Kestenberg, przy ulicy Narutowicza 59, w latach 1923-28 wybudował swoją rezydencję. 

Po I wojnie światowej fabryka była prowadzona przez spadkobierców założyciela. W 1925 roku przedsiębiorstwo znalazło się w poważnych kłopotach z powodu braku kapitału obrotowego. Zawarto wtedy umowę na wyłączną sprzedaż wyrobów przez Włókienniczą Spółkę Akcyjną N.Eitingon (Nahum, Naum Eitingon - współwłaściciel, wraz z bratem bliźniakiem Borysem (Berkiem), fabryki łódzkiej, prowadzonej pod firmą Włókiennicza Spółka Akcyjna N. Eitingon i Spółka Łódź). Był to początek starań tego koncernu o przejęcie całkowitej kontroli nad firmą Kestenbergów.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

Szybko postępujące zadłużenie przedsiębiorstwa doprowadziło do ogłoszenia jego upadłości w 1927 roku, z której już się nie podniosło. 

"Głos Poranny", rok 1935.

W 1935 roku doszło do licytacji części obiektów należących do firmy.

Zostały kupione przez firmę Nahuma i Berka Eitingonów, jednak protesty pozostałych wierzycieli spowodowały, że postępowanie sądowe toczyło się aż do 1939 roku i nie zostało ostatecznie rozstrzygnięte.

"Ilustrowana Republika", rok 1937.

W latach 1939-1945 okupanci hitlerowscy zainstalowali tu maszyny do szycia odzieży.

Rodzina dawnych właścicieli podzieliła los większości Żydów polskich...

Salomon Kestenberg z rodziną, Sara Kestenberg (Zofia) zginęli w łódzkim i warszawskim gettcie. Los Szai Kestenberga i jego żony oraz matki pozostał nieznany.

Szymon, żołnierz Armii Krajowej, przeżył powstanie warszawskie i został zamordowany w Buchenwaldzie. Brandla (Bronka, z domu Kestenberg) i jej mąż Stanisław Poznański także walczyli w szeregach AK.

W 1945 roku fabryka została przejęta przez władze komunistyczne i upaństwowiona. Fabrykę przekształcono w Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. M. Fornalskiej, później „Emfor”, a willi mieściły się biura.

Rezydencja Kestenbergów na rogu ulicy Jaracza i Sterlinga, obecnie wchodzi w skład kampusu Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej. W budynku znajduje się Galeria Patio:

http://www.ahe.lodz.pl/galeria/184/patio

i Patio2:

http://www.ahe.lodz.pl/grafika/wydarzenia

- miejsca wielu interesujących wystaw i inicjatyw artystycznych.

Willa reprezentuje poddane modernistycznej stylizacji formy renesansowo-barokowe z elementami secesyjnymi.

W 1955 roku w willi Kestenbergów dokonano adaptacji wnętrz na potrzeby biurowe. W 2003 roku zakupione przez Instytut Postępowania Twórczego w Łodzi.

Obecnie willa przechodzi intensywne prace remontowe. Rewitalizacja unikatowej rezydencji, która od strony Sterlinga wygląda jak pałac, a od Jaracza jak willa, potrwa do końcu 2016 roku i pochłonie 3-4 mln złotych. W środku będą biura.

Prace jeszcze trwają – główny wjazd znów  będzie od strony Jaracza i wejście od strony ogrodu, któremu także zostanie przywrócony dawny blask.

Widok budynku przed i po remoncie:

Rok 2012

Rok 2015

Rok 2022

Już dzisiaj można podziwiać powrócone piękno: tynkowane elewacje, dołem wysoki boniowany cokół z pseudorustyką w tynku, podobnie boniowana jest dolna część partii parteru.

Okna na dwóch kondygnacjach zamknięte są spłaszczonym łukiem dwuramiennym, w kondygnacji strychowej duże okna prostokątne.

Elewacja frontowa 10-osiowa. 

 

W skrajnej osi od strony południowej otwór drzwiowy zamknięty półkoliście z naświetleniem.

Powyżej balkonik z pełną murowaną balustradą wsparty na masywnych konsolach, drzwi balkonowe ujęte płyciną wypełnioną reliefem ze stylizowanym motywem roślinnym.

W części środkowej na piętrze znajduje się wykusz flankowany z balkonikami z murowaną balustradą, wspartymi na konsolach. Nad wykuszem mały taras na wysokości kondygnacji dachowej z dużymi drzwiami zamkniętymi półkoliście, powyżej szczyt wypełniony reliefową dekoracją roślinną.

Do elewacji południowej przylega mur z bramą wjazdową o formach secesyjnych (zdjęcie wykonane jeszcze w trakcie remontu):

Rok 2022:

źródła:

Dariusz Kędzierski. Ulice Łodzi.

Krzysztof Stefański. Łódzkie wille fabrykanckie.

Jacek Kusiński, Ryszard Bonisławski, Maciej Janik. Księga fabryk Łodzi.

Przeczytaj jeszcze:

BRAMY MIASTA

Fot. archiwalne ze strony: http://lodz.fotopolska.eu/ 
oraz ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

Fot. współczesne Monika Czechowicz

Franciszek Chełmiński, architekt Łodzi i… zięć Hilarego Majewskiego

Jeszcze w połowie XIX wieku nowe budownictwo w Łodzi rozwijało się bez urbanistycznego planu rozwoju miasta, nie uwzględniało harmonii i struktury architektonicznej ulic. Dotychczasowe ustalenia pozwalają na stwierdzenie, iż do roku 1812 nie wykonano żadnego opracowania kartograficznego czy też planu sytuacyjnego dotyczącego terytorium Łodzi.

Plan osady sukienniczej Nowe Miasto, rok 1823 (fot. ze strony:http://w4u.am.lodz.pl/)

Poprzestawano na planach i szkicach sytuacyjnych pojedynczych budynków. Sprawy te należały do kompetencji budowniczych miejskich.

W 1864 roku wydano instrukcję, która nakładała na nich obowiązek nadzoru nad budownictwem, zabezpieczenia zabudowań, wykonywania planów i kosztorysów, pomiaru gruntów i lasów, nadzoru nad robotami szarwarkowymi przy trakcie fabrycznym.

Od 19 lutego 1864 roku do 11 września 1870 roku budowniczym miejskim w Łodzi był Jan Feliks Bojankowski. Wykonał on kilka planów miasta oraz projektował budynki mieszkalne i przemysłowe. Po śmierci Bojankowskiego stanowisko jego objął Jan Karol Mertsching (w latach 1870-1872).

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, jako budowniczy powiatu łęczyckiego, wykonywał on plany domów na Nowym Rynku i na Piotrkowskiej, między innymi parterowy dom murowany pod numerem 113 w 1851 roku, taki sam dom pod numerem 30 w 1852 roku, w 1861 roku dom jednopiętrowy pod numerem 132, w 1862 roku dom pod numerem 127, jednopiętrową oficynę w podwórzu posesji pod numerem 93 w roku 1871, również przy ulicy Piotrkowskiej.

Plan miasta Łodzi, rok 1853 (fot. ze strony:http://histmag.org)

Po śmierci Mertschinga funkcję budowniczego miejskiego pełnił Hilary Majewski (w latach 1872-1892), który zaprojektował wiele okazałych budynków, między innymi cerkiew prawosławną Św. Aleksandra na skrzyżowaniu ulicy Widzewskiej (dzisiaj Kilińskiego) i Dzielnej (Narutowicza):

- dom Towarzystwa Kredytowego przy ulicy Średniej 19 (dzisiejsza ulica Pomorska 21):

- fabryczne domy robotnicze Izraela Poznańskiego:

- i osiedle robotnicze Scheiblera:

- Państwowe Gimnazjum Męskie przy ulicy Mikołajewskiej 44 (dzisiejsza ulica Sienkiewicza):

- pałacyki przy pasażu Mayera (dzisiaj Moniuszki):

- i wiele innych. Po jego śmierci, w 1892 roku stanowisko architekta miejskiego objął Franciszek Chełmiński.
Franciszek Chełmiński urodził się w 1862 roku w Augustowie, był synem urzędnika powiatowego. Uczył się w warszawskiej szkole Realnej. Po rocznej służbie wojskowej (w 1883 roku) rozpoczął studia w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Sankt Petersburgu. Studiował tam w latach 1883-1888, naukę ukończył z tytułem inżyniera cywilnego X klasy. Po ukończeniu studiów pracował w Komitecie Techniczno-Budowlanym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Sankt Petersburgu, w 1890 roku został oddelegowany do prac przy osuszaniu bagien na Polesiu.

Od 1892 roku przebywał w Łodzi, gdzie objął po śmierci Hilarego Majewskiego (swojego teścia) stanowisko architekta miejskiego, które piastował do roku 1911.

Był przewodniczącym Stowarzyszenia Budowniczych, która to funkcję złożył w sierpniu 1899 roku z powodu „nawału pracy”. W 1903 roku udał się na wystawę miast niemieckich do Drezna. Wchodził w skład komisji budowlanej Towarzystwa Kredytowego Miejskiego dokonującej szacunku domów. W sierpniu 1911 roku został zwolniony z posady za zaniedbania służbowe (za doprowadzenie do złego stanu łódzkich ulic…).

Jako architekt miejski odegrał ważną rolę w Łodzi w okresie jej intensywnego rozwoju na przełomie XIX i XX wieku. Jego podpisy, jako autora, widnieją na zachowanych w łódzkim archiwum kopiach ponad stu projektów (nie licząc kopii oficjalnie potwierdzonych przez niego jako architekta miejskiego). Są to zarówno budowle przemysłowe, jak i liczne kamienice, oficyny czy projekty drobniejszych przeróbek istniejących obiektów.

"Czas", informator adresowy na rok 1900.

Podobnie jak w przypadku Hilarego Majewskiego, nie wiemy, które z nich jedynie sygnował, a których był rzeczywistym twórcą, co utrudnia właściwą ocenę jego dorobku.

"Czas", informator adresowy na rok 1901.

Podpis Chełmińskiego widnieje między innymi na planach Banku Handlowego (1909 rok), zaprojektowanego w rzeczywistości przez berlińską spółkę „Bielenberg&Moser”. Z pewnością można mu przypisać projekty budowli, które wykonywał z urzędu. Jego liczne plany gmachów urzędowych bądź rozwiązań komunikacyjnych (między innymi projekt nowego ratusza, plany tunelu pod  torami kolejowymi łączące ulice Tramwajową i Wysoką nie były realizowane ze względu na brak odpowiednich środków w kasie miejskiej.

W 1902 roku opracował projekt nowego herbu miasta składającego się z „emblematów przemysłu i handlu uwieńczonych koroną państwową”. 
Pole tarczy herbowej podzielone zostało na trzy pola, w tzw. rosochę. W polu górnym złotym umieszczono czarne koło zębate (symbol przemysłu, techniki), w polu prawym niebieskim - czółenko tkackie w słup (symbol tkactwa, branży włókienniczej), w polu lewym zielonym - skrzydlatą, oplecioną wężami laskę Merkurego (tu symbol handlu, kupiectwa). Tarczę okalał wieniec wykonany z liści i owoców dębu, przewiązany szarfą orderu św. Andrzeja. Nad tarczą herbową umieszczono koronę imperatorską. Wszystkie te elementy wzięte zostały ze zwyczajów miejskiej heraldyki rosyjskiej…  Ale mimo aprobaty gubernatora piotrkowskiego i prezydenta Łodzi Władysława Pieńkowskiego projekt nie otrzymał sankcji państwowej.

Chełmiński sprawował liczne nadzory nad wznoszonymi gmachami, na przykład w samym 1909 roku nadzorował prace przy 49 obiektach.

Posiadał własną kamienicę przy ulicy Dzielnej 37 (obecnie ulica Narutowicza).

Brak bliższych informacji o jego życiu i działalności w okresie po I wojnie światowej.

W kwietniu 1925 roku ukazał się w łódzkiej prasie nekrolog jego syna Romualda, podpisany przez rodziców.

Trudno wymienić wszystkie ważniejsze prace Chełmińskiego w Łodzi:

Cerkiew garnizonowa pw. św. Aleksieja (1894-1896). Obecnie rzymsko-katolicki kościół pw. św. Jerzego przy ulicy św. Jerzego. Obiekt wzorowany na rosyjskich cerkwiach wojskowych, łączący funkcję sakralną z rolą ujeżdżalni koni, z zastosowaniem form „stylu ruskiego”. W latach międzywojennych zniesiono cebulaste chełmy, przekształcając świątynię ma kościół rzymsko-katolicki.

Przytułek dla Starców i Kalek Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa dobroczynności przy ulicy Dzielnej, obecnie Narutowicza 60 (1894-1896). Dzisiaj Collegium Anatomicum Uniwersytetu Medycznego. Rzadki przykład zastosowania w architekturze świeckiej motywów neoromańskich.

Cerkiew św.Olgi i ochronka dziecięca przy ulicy Ogińskiej, dzisiaj ulica Piramowicza (1898).

Gimnazjum Żeńskie przy ulicy Średniej 14 (1901-1903). Obecnie IV LO im. Emilii Sczanieckiej, ulica Pomorska. Budowla o charakterze neorenesansowym.

Kościół starokatolicki (mariawitów) św. Franciszka z Asyżu przy ulicy Franciszkańskiej (1906). Budynek jednonawowy o prostej formie z wieżą w fasadzie, później rozbudowany.

Rozbudowa pałacu Scheiblerów przy ulicy Piotrkowskiej 268 (1894).

Tkalnia schodowa zakładów Grohmanna przy ulicy Targowej (1896) – ze słynną bramą nazywaną „grohmannowskimi beczkami”, zburzona w 2000 roku z pozostawieniem frontowej części i „beczek”.

Kamienica Karola Wutkego przy ulicy Cegielnianej, obecnie Jaracza. (1896). Fasada z elementami renesansu północnego o interesującej dekoracji rzeźbiarskiej.

Dom Stephanusa przy ulicy Cegielnianej, obecnie Jaracza 47 (1899). Neorenesansowa rezydencja fabrykancka z dekoracją reliefową w fasadzie.

Willa Ryszarda Schimmela przy ulicy Karolewskiej 1 (1899-1900). Narożny dom z pięknymi secesyjnymi elementami (dodanymi później)... i wiele innych.

Niestety często nie wiemy, które z projektów Chełmiński jedynie sygnował, a których był rzeczywistym twórcą, co utrudnia właściwą ocenę jego dorobku. Jeszcze kilka prac, niektóre z nich najprawdopodobniej jego autorstwa:

1895 – Pałac Oskara Kona.

1896 - Kamienica pod Gutenbergiem (Piotrkowska 86) zbudowana w 1896 roku według projektu Kazimierza Pomian-Sokołowskiego i Franciszka Chełmińskiego, być może jedynie sygnowana nazwiskiem Chełmińskiego).

1896 - Kamienica Edwarda Lungena, ulica Andrzeja Struga 2 (według projektu podpisanego przez  Franciszka Chełmińskiego, ale prawdopodobnie autorem był Kazimierz Pomian-Sokołowski).

1900-1901 – Szpital psychiatryczny "Kochanówka", ulica Aleksandrowska 159.

1902 – Willa Jakuba Kestenberga.

po 1902 – Willa Juliusza Langego.

1904 – Cerkiew pw. Zaśnięcia NMP.

Projekty wielu obiektów w Łodzi przypisywano Chełmińskiemu (podpisywał je jako architekt miejski), ale jego autorstwo nie jest pewne.

Przeczytaj jeszcze:
ULICA WŁÓKIENNICZA W ŁODZI i... DOM POD NUMEREM 11
PRAWOSŁAWNA CERKIEW ŚW. ALEKSANDRA NEWSKIEGO
TOWARZYSTWO KREDYTOWE PRZY ULICY POMORSKIEJ
OSIEDLA ROBOTNICZE W ŁODZI
MIEJSKIE GIMNAZJUM MĘSKIE
PASAŻ LUDWIGA MEYERA
KOŚCIÓŁ GARNIZONOWY PW. ŚW. JERZEGO
PRZYTUŁEK DLA STARCÓW I KALEK ŁÓDZKIEGO CHRZEŚCIJAŃSKIEGO TOWARZYSTWA DOBROCZYNNOŚCI
CERKIEW PW. ŚW. OLGI
GIMNAZJUM DLA DZIEWCZĄT PRZY ULICY ŚREDNIEJ
BECZKI GROHMANA - SYMBOL FABRYCZNEJ ŁODZI
FABRYKA I KAMIENICE KAROLA WUTKE - ULICA JARACZA 42
SECESJA PRZY ULICY KAROLEWSKIEJ - WILLA RYSZARDA SCHIMMELA
KAMIENICA PRZY ULICY ANDRZEJA STRUGA 2
KOCHANÓWKA - SZPITAL IM. JÓZEFA BABIŃSKIEGO
JULIUSZ LANGE - FABRYKA W ŁODZI i... MOZAMBIK

źródło:

Krzysztof Stefański. Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
www.historycy.org

Fot. archiwalne ze stron:
histmag.org.
w4u.am.lodz.pl
oraz zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

Fot. współczesne Monika Czechowicz