baedeker łódzki: OGRÓD PRZY PAŁACU IZRAELA KALMANOWICZA POZNAŃSKIEGO.

piątek, 5 sierpnia 2016

OGRÓD PRZY PAŁACU IZRAELA KALMANOWICZA POZNAŃSKIEGO.

Rezydencja „łódzkiego magnata bawełny” Izraela Kalmanowicza Poznańskiego jest wśród łódzkich rezydencji najbardziej okazałą budowlą tego typu. Wyróżnia się monumentalnością oraz bogactwem formy i treści. Dekoracyjny wystrój fasad i wnętrz, przepełnionych symbolami gloryfikującymi przemysł bawełniany, handel i potęgę właściciela, przetrwał do naszych czasów jako jeden z niewielu przykładów budowli należących do zespołów rezydencjonalno fabrycznych, charakterystycznych dla Królestwa Polskiego drugiej połowy XIX wieku.

Architektura łódzka ostatniej ćwierci XIX wieku była syntezą poszukiwań takich form, które mogłyby zaspokoić gust i wymagania nowej arystokracji – burżua, była jednocześnie symbolem nowego „rodzaju władzy” w kształtującej się społeczności łódzkiej. Rezydencje wraz z całymi zespołami fabrycznymi stanowiły w Łodzi odrębny rodzaj budownictwa i tworzyły enklawy urbanistyczne o charakterze rezydencjalno-fabrycznym. Rezydencje te otoczone były założeniem ogrodowo-parkowym i stanowiły wraz z nim zieloną enklawę, dzielącą pałac od zabudowań fabrycznych.

W taki właśnie sposób Izrael Poznański, typowy reprezentant łódzkiej burżuazji – klasy bez rodowej przeszłości, wybudował swoje łódzkie imperium. Jego siedziba wyróżnia się wśród innych przepychem i jest jedną z najbardziej okazałych budowli tego typu. Głównym akcentem zespołu rezydencjalnego jest pałac z ogrodem, usytuowany w północnej części miasta u zbiegu ulic Ogrodowej i Zachodniej.

Oczywiście dom Poznańskiego zmieniał się na przestrzeni lat w zależności od potrzeb, by w końcu dać początek przyszłej rezydencji – początkowo miał charakter mieszkalno-magazynowy (był to narożny, piętrowy murowany dom mieszkalny wraz z wolno stojącymi zabudowaniami, placem i ogrodem) , z czasem mieszkalno-handlowo-magazynowy, by wreszcie przekształcić się w siedzibę reprezentacyjną.

Dom Karola Kröninga (później Jakuba Frydrycha), od 1877 roku własność Izraela Poznańskiego. W głębi po lewej widoczna przędzalnia w budowie (fotografia z 1876 roku, ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi).

Powstanie pałacu w jego obecnej formie jest wynikiem wielu zmian dokonanych na przestrzeni kilkudziesięciu lat – i o tym będzie mowa innym razem… A dzisiaj, ponieważ piękna pogoda sprzyja zielonym spacerom, obejrzymy ogród „króla bawełny”.

Ogród przylegający do Pałacu Poznańskich, stanowi integralną część kompleksu pałacowo-fabrycznego. W miarę upływu lat i wraz z przebudową rezydencji poddawano go licznym przemianom. Początkowo budynek był otoczony terenem ogrodowo-parkowym typu angielskiego o nieregularnym kształcie alejek.

Sam ogród także ulegał przekształceniom i zmieniał się. Gdy w 1900 roku zmarł Izrael Kalmanowicz Poznański, wówczas już Prezes Spółki Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych I.K.Poznański – podjęto kolejne decyzje o przebudowie pałacu (ok. roku 1901) i wówczas to został ponownie urządzony ogród.

Powstał portyk kolumnowy osłaniający wyjście ogrodowe, połączone z półkolistym tarasowym zejściem do ogrodu oraz wysuniętym widokowym podium, okolonym schodami.

W niewielkim oddaleniu umieszczono fontannę na rzucie koła, z misą w kształcie czteroliścia. Jej bryła ukształtowana została na wzór glorietty – w formie otwartego pawilonu z analogiczną dekoracją jak elewacja.

Fontanna i fragment korpusu głównego od strony ogrodu, ok. 1921 roku (prywatne zbiory Pani Jolanty Pierzchalskiej, z publikacji „Pałac Poznańskich w Łodzi”).

"Panorama", dodatek tygodniowy "Republiki", rok 1931.

Tarasowe zejście oświetlone było dwiema latarniami gazowymi w formie figur, usytuowanych na krańcach jego cokołu.

Latarnia z posągiem Rzymianina, ok. 1916 roku. Na zdjęciu Ludwik Hejwowski, syn ogrodnika (prywatne zbiory Pani Jolanty Pierzchalskiej, z publikacji „Pałac Poznańskich w Łodzi”).

Poniżej fontanny, na osi widokowej, powstała tralkowa balustrada z symetrycznie usytuowanymi schodami, prowadzącymi w głąb alejek ogrodu.

Nieregularny kształt i układ ogrodu zwanego „spacerowym” oraz jego stary drzewostan częściowo zachował się do dzisiaj.

Ogród spacerowy oraz ogród zimowy, zwany też „palmowym”, zaprojektowane zostały przez Leona Grabowskiego, właściciela firmy ogrodniczej w Łodzi, której powierzono ich rządzenie.

Konkurencyjne projekty zagraniczne, które były brane pod uwagę, nie zyskały aprobaty.

Ogród spacerowy nawiązywał do francuskich tradycji, urządzony został w 1902 roku, zaś ogród zimowy wiosną 1903 roku. Na program kompozycyjny ogrodu spacerowego składały się gaiki drzew i krzewów (zachowane częściowo z dawnego krajobrazowego ogrodu w typie angielskim), trawniki krótko strzyżone i barwne kwietniki oraz sztuczne jeziorko i fontanna. Kępy drzew i wysokich krzewów skupione były głównie wzdłuż parkanu z bramą, oddzielającego fabrykę, przez co osłaniały budynek administracji i budynki fabryczne.

Centrum ogrodu – na osi podium widokowego – wypełniał kobierzec o geometrycznym wzorze, składający się z zieleni trawników, barwnych kolistych kwietników i kolistego oczka wodnego. Dzisiaj w tym miejscu podziwiać możemy fontannę autorstwa Wacława Konopki.

Od 1902 roku, przez wiele lat stanowisko ogrodnika piastował Józef Hejwowski, który zarządzał wieloma pracownikami, zatrudnionymi przy pielęgnacji zieleni oraz w cieplarniach – tak zwanych inspektach.

Widok pałacu od strony ogrodu, ok. 1916. Na zdjęciu córka ogrodnika pałacowego Józefa Hejwowskiego (prywatne zbiory Pani Jolanty Pierzchalskiej, z publikacji „Pałac Poznańskich w Łodzi”).

Ogród ciągnął się do dawnego koryta rzeki Łódki (dzisiejsza fontanna na placu „Manufaktury) i ograniczony był wzdłuż ulicy Zachodniej murem z bramą, łączącą przylegający do skrzydła bocznego pałacu parterowy, murowany, kryty dachówką budynek gospodarczy. Dalej za terenem zielonym – do ulicy Podrzecznej – rozciągał się ogród warzywny z cieplarnią, oranżerią i strzelnicą, budynkami gospodarczymi oraz mieszkalnymi – drewnianym parterowym i murowanym dwupiętrowym, do dziś zachowanym.

Podczas okupacji hitlerowskiej, kiedy pałac stał się siedzibą niemieckich władz okupacyjnych, najprawdopodobniej zmianie też uległ wygląd ogrodu, na fotografiach z 1942 roku widoczny jest ogród w zmienionej szacie – nie istniała już fontanna, figurująca jeszcze w spisie szacunkowym budynków z 1937 roku, a część założenia ogrodowego poniżej stanowił wypielęgnowany, krótko strzyżony trawnik.

Po wojnie wydłużono skrzydło boczne, a następnie dobudowano skrzydło poprzeczne, ograniczające w znacznym stopniu dawne założenia ogrodowe. Z pierwotnego wyglądu ogrodu do dziś zachowały się: część starego drzewostanu oraz architektura obecnego podjazdu z latarniami w formie posągów, a także rotunda (niegdyś osłaniająca elektryczną pompę wodną) i schodki prowadzące do alejek.

W 1975 roku część pałacu została przejęta przez Muzeum Historii Miasta Łodzi, które sukcesywnie pozyskiwało kolejne pomieszczenia.

Ogród, który podobnie jak pałac, ulegał różnorodnym przemianom, został przez Muzeum uporządkowany. Dziedziniec wyłożono granitową kostką, w której odmiennym kolorem i materiałem zaznaczono obrys dawnej fontanny.

W założeniu ogrodowym stworzono Aleję Rzeźb, w której prezentowane są prace łódzkich artystów.

W 2007 roku Muzeum pozyskało zabytkową fontannę, pochodzącą z początków XX wieku, autorstwa łódzkiego rzeźbiarza Wacława Konopki, która usytuowana została poniżej dziedzińca w miejsce dawnego oczka wodnego.

Więcej o fontannie autorstwa Wacława Konopki możesz przeczytać TUTAJ.

Figura kobiety, zdobiąca fontannę, to nie jedyna rzeźba, na którą można się natknąć w Ogrodzie Spacerowym. Między drzewami, na trawnikach czy w zakamarkach żywopłotów znajdują się dzieła wybitnych artystów, przedstawicieli różnych pokoleń, różnych postaw twórczych, wykonane z różnych materiałów, odmienne nie tylko formalnie (marmur, granit, piaskowiec, drewno czy sztuczny kamień), ale i treściowo.

Większość prac zagościła w ogrodzie Pałacu Poznańskich w ramach projektu Aleja Rzeźb, który nawiązywał do sławnej w latach 70. XX wieku Łódzkiej Galerii Rzeźb, funkcjonującej w obecnym Pasażu Rubinsteina.

W Alei Rzeźb, która została otwarta w 2000 roku, prezentowane są dzieła plenerowe pochodzące ze zbiorów Muzeum Miasta Łodzi oraz kolekcji prywatnych.

Część rzeźb została zakupiona przez władze miasta Łodzi, część powstała w ramach projektu Konstrukcja w Procesie, a niektóre zostały wykonane specjalnie na ekspozycję w Muzeum.

Podczas spaceru można spotkać prace m.in.: Przemysława Druszcza, Włodzimierza Finke, Rafała Frankiewicza, Michała Gałkiewicza, Andrzeja Jocza, Powła Jocza, Bogdana Wajberga, Zofii Władyki-Łuczak, Olgierda Truszczyńskiego, Jacka Wesołowskiego, Haliny Wincior-Ożerskiej czy Zbigniewa Władyki.

Wszystkie działa sztuki znakomicie komponują się z zielenią ogrodu na tle eklektycznej budowli Pałacu Poznańskich.

Do ogrodu można wejść od ulicy Ogrodowej (przez pałac) lub przez furtki od strony dawnych zabudowań fabrycznych. Jest mało znanym przez łodzian miejscem odpoczynku – a szkoda; otoczenie pałacową zabudową, obecność fontanny, bogata kolekcja rzeźb plenerowych eksponowanych przez Muzeum nadaje mu wyjątkowy charakter.

Każda pora roku jest dobra, by udać się na przechadzkę po urokliwym Ogrodzie Spacerowym, który okala Pałac Poznańskich od strony Centrum Handlowo-Rozrywkowego Manufaktura. Na zwiedzających czekają: spora dawka historii, zaskakujące dzieła sztuki oraz uderzająca swym przepychem architektura rezydencjonalna wkomponowana w bujną przyrodę.

Kończąc przechadzkę po Ogrodzie Spacerowym, można udać się na kawę do przytulnych wnętrz Retro Cafe, a w cieplejsze dni zanurzyć się w wygodnym fotelu na pałacowym tarasie. Można także przycupnąć na jednej z ogrodowych ławeczek i odpocząć w otoczeniu miejskiej przyrody. Warto również śledzić kalendarz imprez Muzeum Miasta Łodzi, które w ogrodowych przestrzeniach organizuje w sezonie letnim liczne koncerty, spektakle, wernisaże i inne zdarzenia plastyczne.