W połowie XIX wieku w Łodzi zaczęły się konflikty między Żydami ortodoksyjnymi a zwolennikami postępowych tendencji w judaizmie. Doszło niemal do wojny religijnej. Po stronie tradycji, jako jeden z tych, który najbardziej "dokuczał" Żydom "ucywilizowanym" występował bogaty chasydzki kupiec Samuel Saltzman, który do dziś ma w Łodzi swoją ulicę. Dla Żydów był symbolem walki z ograniczeniami dla społeczności starozakonnej w Łodzi.
Ulica Samuela Saltzmana, dzisiaj o spolszczonej nazwie Solna.
Samuel Jechezekiel Saltzman (1797-1875)
Występuje też jako Zaltzman. Pochodził z Brzezin. Należał do najważniejszych łódzkich kupców. Przybył do Łodzi około 1820 roku. Pracował najpierw u Awigdora Kochańskiego, który dzierżawił propinację łódzką (czyli prawo do produkcji i sprzedaży trunków).
Potem sam zajął się dzierżawą różnych dochodów, na przykład z podatku od mięsa koszernego, od rodału, czy dzierżawą propinacji. Szybko dorobił się sporego majątku. Prowadził też handel przędzą bawełnianą i udostępniał łódzkim tkaczom przędzę na kredyt, co było - jak podkreślał ówczesny prezydent Łodzi - "bardzo pożyteczne dla handlu miejscowego". Jego skład znajdował się przy ulicy Piotrkowskiej (dziś to odcinek ulicy Nowomiejskiej).
"Łódzkie Ogłoszenia - Łodźer Anzeiger", 1864.
Ulica Nowomiejska.
Saltzman w jednym z domów miał nawet własny belt ha midrasz (dom nauki). W dużym stopniu dofinansował budowę synagogi i mykwy przy ulicy Wolborskiej (łaźnia stanęła zresztą na należącym do niego terenie).
Widok na Stere Miasto i synagogę przy ulicy Wolborskiej 20 (Żydowskiej 7)
Synagoga Alte Szil była główną synagogą łódzkiej gminy żydowskiej na Starym Mieście. Była jedną z najbardziej okazałych synagog w Łodzi, jak i w Polsce.
W nocy z 10 na 11 listopada 1939 roku niemieccy okupanci ograbili i podpalili synagogę.
"Łódzkie Ogłoszenia - Łodźer Anzeiger", 1864.
Samuel Saltzman (Salzman) był też właścicielem szeregu placów, którymi handlował, oraz właścicielem pięciu murowanych domów.
Choć majątek Samuela Saltzmana już w 1838 roku był szacowany na 15 tysięcy złotych, jako pobożny Żyd (zwolennik cadyka kockiego, a potem izbickiego), noszący długą kapotę i brodę, nie mógł liczyć na zgodę na zamieszkanie w dzielnicy chrześcijańskiej poza rewirem. W końcu jednak mu się to udało. W 1862 roku zwrócił się do władz Łodzi z prośbą o zgodę na utworzenie ulicy służącej do przejazdu między ulicą Średnią (dzisiejsza Pomorska) i Północną.
Ok. 1864 roku ulica dostała nazwę Saltzmana, a z czasem nazwa została zmieniona na Solną, i przetrwała do dziś. W domu przy ulicy Solnej 1 Saltzman otworzył pierwszy w Łodzi sztibl dla chasydów z Izbicy.
Pinkus Nadel. Stary Cmentarz Żydowski w Łodzi.
Studium monograficzne, rok 1938.
Wydaje się, że Saltzman nie przepadał za carską władzą...
"Łódzkie Ogłoszenia - Łodźer Anzeiger", 1864.
Zmarł w 1875 roku i został pochowany na starym cmentarzu żydowskim przy ulicy Wesołej. Saltzman należał do pierwszych i najważniejszych łódzkich kupców. Miał duży wkład w gwałtowny rozwój miasta w połowie XIX wieku.
Brama wejściowa na cmentarz przy ulicy Wesołej.
W obrębie dzisiejszych ulic Limanowskiego, Bazarowej, Rybnej i Zachodniej był kiedyś Stary Cmentarz Żydowski. Był to pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi. Powstał w 1811 roku.
Ulica Zachodnia, w tym miejscu znajdowała się brama prowadząca na cmentarz.
Przez długi czas wielu łodzian nie zdawało sobie sprawy, że w tym miejscu był kiedyś żydowski cmentarz. Dopiero w kwietniu 2004 roku przy ulicy Rybnej 11, na niewielkim skwerze, stanęła pamiątkowa macewa.
Napis po polsku, angielsku, w jidysz i po hebrajsku przypomina, że była tu kiedyś pierwsza nekropolia łódzkich Żydów.
Na Starym Cmentarzu Żydowskim spoczęła również rodzina kupca Saltzmana, między innymi jego siostra Dina.
Pinkus Nadel. Stary Cmentarz Żydowski w Łodzi.
Studium monograficzne, rok 1938.
Fot. współczesne Monika Czechowicz
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
"Nowy Kurier Łódzki", rok 1911.
"Głos Poranny", rok 1937.
Zobacz również:
źródła:
Joanna Podolska. Spacerownik. Łódź żydowska.
Aron Alperin. Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780-1822.
Filip Friedman. Dzieje Żydów w Łodzi. Od początków osadnictwa Żydów do roku 1863.
Paweł Spodenkiewicz. Zaginiona dzielnica. Łódź żydowska - ludzie i miejsca. Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny, t.1.
