baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 108 - dawna kamienica Ferdynanda Ende.

czwartek, 10 lipca 2025

PIOTRKOWSKA 108 - dawna kamienica Ferdynanda Ende.

Piotrkowska 108.

Szata kamienicy jest neorenesansowa, posiada dwa wykusze, bez wyraźnej dominanty.

W drugiej połowie lat 30. XIX wieku nieruchomość przy dzisiejszej Piotrkowskiej 108 objął tkacz przybyły z Saksonii, Krystian Gottlieb Bennich (1784-1856). Na froncie stanął wówczas drewniany parterowy dom. Wcześniej, w 1834 roku, Krystian Gottlieb Bennich objął plac przy obecnej Piotrkowskiej 201. W drugiej połowie lat 30. XIX stulecia sprzedał nieruchomość i przeniósł się na Piotrkowską 108. Z małżeństwa Krystiana Gottlieba Bennicha i Joanny (z domu Werner), urodził się, jeszcze w Saksonii, w 1820 roku, August Bennich. W 1841 roku August Bennich poślubił Florentynę (z domu Wagner). Z tego związku przyszedł na świat Karol Bennich.

Karol Bennich (1842-1905)

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 105. Bracia morawscy i pierwsze przedsiębiorstwo Karola Bennicha.

baedeker łódzki: FABRYKA WYROBÓW WEŁNIANYCH KAROLA BENNICHA.

baedeker łódzki: „Pałac Pod Ptasimi Głowami” - dom Reinhardta Bennicha.

August Bennich, ojciec Karola zmarł młodo, w 1853 roku. Wdowa po Auguście, Florentyna, wyszła powtórnie za mąż, w 1854 roku, za tkacza Gotthelfa Ehrentrauta. W drugiej połowie lat 50. i w latach 60. XIX stulecia jako właściciel nieruchomości przy Piotrkowskiej 108 jest wymieniany drugi mąż Florentyny, Gotthelf Ehrentraut. Zmarł w 1872 roku.
Kolejny właściciel nieruchomości, Franciszek Richter, wykupił w 1880 roku grunt działki. Wkrótce po wykupieniu gruntu nieruchomość przeszła w ręce Ferdynanda Ende.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Piotrkowska 108, dawny numer 532, przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

"Führer durch Lodz", 1898.

Według projektu z 1882 roku, korzystając z pożyczki zaciągniętej w Towarzystwie Kredytowym, Ende wystawił na froncie Piotrkowskiej 108 dwupiętrową kamienicę.

Murowane zabudowania stanęły również w podwórzu, a wśród nich oficyna mieszcząca ręczną fabrykę chustek.

Budowa wymagała dużych nakładów finansowych, więc nie dziwi fakt, iż w kwietniu 1884 roku Ende wystąpił o przyznanie dodatkowego kredytu, w wysokości 17,8 tysięcy rubli.

"Goniec Łódzki", rok 1884.

1 sierpnia 1895 roku miał miejsce wybuch gazu w kamienicy frontowej. Eksplozja, spowodowana nieszczelnością instalacji doprowadzającej gaz do kamienicy, nastąpiła w momencie zejścia do piwnicy 14-letniego syna Endego, Ferdynanda jr. Młody człowiek zginął na miejscu. Katastrofa spowodowała konieczność wysiedlenia lokatorów, a kilkanaście dni później stwierdzono trwałe uszkodzenie budynku i brak możliwości zamieszkania.

"Tydzień", rok 1895.

W wyniku powstałego wybuchu gazu Towarzystwo Gazowe wypłaciło, tytułem odszkodowań, ok. 40 tysięcy rubli, a inspektora odpowiedzialnego za stan instalacji skazano na miesiąc aresztu.

"Dziennik Łódzki", rok 1895.

Budynek frontowy, już jako trzypiętrowy, odbudowano w 1898 roku.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

"Przegląd Włókienniczy", rok 1925.

Posesja przy Piotrkowskiej 108 pozostawała własnością rodziny Ende do wybuchu II wojny światowej.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

Przed I wojną światową działała tutaj fabryka produkcji wełnianej „Landau i Weile” .

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1905.

Początek funkcjonowania spółki Salomona (Stanisława) Landau i Karola Weile jest datowany na rok 1887. Pierwszym obszarem działalności był teren przy ulicy Karola 843 (później Karola 19, dzisiaj Żwirki 19). Funkcjonowała tam mechaniczna fabryka wyrobów wełnianych i kapeluszy filcowych, zatrudniająca na początku lat 90. XIX wieku około 90 robotników.

Następny etap rozwoju przedsiębiorstwa "Landau i Weile" dotyczył terenów przy ulicy Kątnej 882 i 881 (później Kątna 6-8, dzisiaj Wróblewskiego 6-8), gdzie powstały nowe obiekty przemysłowe.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1908.

Na początku XX wieku Salomon Landau i Karol Weile powiększyli obszar fabryczny o sąsiednią działkę (nr hip. 880) przy Kątnej 10 (dzisiaj Wróblewskiego 10).

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

W latach 30. XX wieku "Fabryka Filców Landau i Weile" (od 1930 roku spółka akcyjna) była zarejestrowana pod adresem Starowólczańskiej 5 (po zmianie nazwy ulica Skrzywana 5). W połowie lat 30. okresu międzywojennego przedsiębiorstwo "Landau i Weile" zatrudniało ponad 200 pracowników.

"Głos Kupiectwa", rok 1929.

Wracamy na Piotrkowską 108.

W wynajętej oficynie, od połowy lat 90. XIX stulecia, mieściła się siedziba Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Łódzkie Towarzystwo Śpiewacze "Lutnia", działalność do wybuchu I wojny światowej.

"Rozwój", rok 1898.

Początek łódzkiej "Lutni" dało kółko amatorskie, które od 1890 roku zbierało się na lekcje śpiewu. Był to amatorski chór męski, który ćwiczył pod kierunkiem Gustawa Gebethnera i został przyjęty (w liczbie 37 osób) na zebraniu organizacyjnym "Lutni" jako pierwszy zespół członków czynnych. I tak kółko to przemieniło się w "Lutnię".

"Rozwój", rok 1900.

"Rozwój", rok 1905.

"Rozwój", rok 1907.

"Rozwój", rok 1908.

Na początku 1891 roku opracowano statut, w myśl którego celem "Lutni" było "popieranie rozwoju śpiewu chóralnego". Miała ona prawo "urządzać zabawy publiczne i koncerty, a według "instrukcji do Ustawy" - była nawet zobowiązana "corocznie urządzać przynajmniej cztery publiczne produkcje muzyczne".

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1912.

Na parterze urządzono salę jadalną na 200 osób, kancelarię, czytelnię, bibliotekę i bilard.

"Rozwój", rok 1909.

"Rozwój", rok 1913.

Pierwsze piętro zajmowała sala koncertowo-balowa, o wysokości dwóch pięter, z balkonem dla orkiestry.

"Rozwój", rok 1910.

"Rozwój", rok 1911.

"Rozwój", rok 1912.

"Rozwój", rok 1913.

Orkiestra i chór "Lutni" występowały również w innych salach koncertowych w Łodzi.

"Rozwój", rok 1898.

"Rozwój", rok 1911.

"Lutnia" wynajmowała swoją salę przy Piotrkowskiej 108 również innym organizacjom i towarzystwom na spotkania i imprezy artystyczne.

"Goniec Łódzki", rok 1901.

"Rozwój", rok 1905.

"Rozwój", rok 1912.

"Rozwój", rok 1913.

W siedzibie "Lutni" działało również Towarzystwo Muzyczne im. Szopena (taka była pisownia), przy którym w 1913 roku została utworzona Szkoła Muzyczna.

"Rozwój", rok 1911.

"Rozwój", rok 1913.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1913.

"Rozwój", rok 1913.

W tym samym roku 1913 Szkoła Muzyczna działająca przy Towarzystwie muzycznym im. Szopena przeniosła się do sal przy ulicy Mikołajewskiej (dzisiaj ul. Sienkiewicza), pozostawiając przy tym część klas muzycznych, adres siedziby oraz kancelarię szkoły przy Piotrkowskiej 108.

"Rozwój", rok 1913.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1914.

W podwórzu funkcjonowała drukarnia Leopolda Zonera.

Leopold Zoner - polski drukarz, wydawca, właściciel zakładu litograficzno-drukarskiego, wydawnictwa, księgarni oraz dziennikarz, wydawca dwóch gazet i działacz licznych towarzystw społecznych i zawodowych w XIX-wiecznej Łodzi. Fotografia wykonana w łódzkim atelier "Leonardi".

Przeczytaj w baedekerze:
baedeker łódzki: F jak FOTOGRAFIA. PIERWSI FOTOGRAFOWIE W ŁODZI.
baedeker łódzki: Eliasz Stumman i łódzkie fotografie.

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 24 - Bielszowski i Stiller.

"Łódzkie Ogłoszenia/ Lodzer Anzeiger", 1864.

"Lodzer Tageblatt", 1881.

"Lodzer Tageblatt", 1889.

Zakład Fotograficzny "L. Zoner", Nowy Rynek 6 lub Dzielna 13.

(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

"Lodzer Tageblatt", 1881.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Zakład Fotograficzny "L. Zoner".

(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

W 1899 roku przedsiębiorstwo Zonera przy Piotrkowskiej 108 przeszło w ręce Roberta Resigera, męża Olgi Zoner, córki Leopolda.

"Rozwój", rok 1900.

W pierwszych latach XX wieku przy Piotrkowskiej 108 mieściła się księgarnia Władysława Kaczmarka.

"Rozwój", rok 1902.

"Rozwój", rok 1903.

Spis wystawców i okazów wystawy higieniczno-spożywczej w Łodzi, rok 1903.

Mieściła się tutaj kawiarnia "Polonia" (od 1919 roku również restauracja) Stanisława Galusińskiego. Lokal oferował swoim gościom typowe śniadania od 10 rano, obiady i kolacje oraz możliwość spotkań przy kawie, herbacie lub trunkach. Działał w latach 20. i 30. XX stulecia.

Kalendarz Kościuszkowski, rok 1918.

"Rozwój", rok 1919.

Serwowano tu między innymi popularne piwo Pilzneńskie Anstadta z beczki.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Piwo od Anstadtów (część pierwsza, historia rodziny i firmy do wybuchu I wojny światowej).

baedeker łódzki: Piwo od Anstadtów (część druga, historia firmy od wojny do wojny).

"Rozwój", rok 1919.

Informator m. Łodzi, rok 1920.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

W latach międzywojennych miał tu swoją pracownię krawiecką i futrzarską A. Gelassen.

Dziennik Urzędowy Komisariatu Ludowego, rok 1919.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

Lodzer Infortmations und Hause Kalendar, 1920.

Kalendarz Informator, rok 1922.

"Republika", rok 1923.

"Hasło Łódzkie", rok 1928.

Od 1928 roku miało tutaj swój lokal kino „Palast”, mieściło się w oficynie. Po II wojnie światowej kino „Tęcza”.

"Echo", rok 1928.

"Echo", rok 1929.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Najer Fołksbłat", 1936.

"Dziennik Łódzki", rok 1945.

"Dziennik Łódzki", rok 1946.

"Dziennik Łódzki", rok 1947.

Od 1976 roku mieściła się tutaj (Piotrkowska 106/110 - ogródek w pasażu, Piotrkowska 110) legendarna kawiarnia Hortexu.

Pierwsze logo Hortexu, rok 1965.

Marka "Hortex" wywodzi się od łacińskiego hortus (ogród) i export - od 1958 roku zajmowała się mrożonkami, sokami i koncentratami owocowymi.

"Dziennik Łódzki", rok 1966.

W latach 70. ubiegłego stulecia Hortex rozpoczął rozwój sekcji gastronomicznej - utworzono 14 lokali "Coctail Bar Hortex", w tym w Domu Handlowym Renoma we Wrocławiu i przy Starym Mieście w Warszawie.

"Dziennik Łódzki", rok 1975.

Piotrkowska 108, lata 50./60. ubiegłego stulecia.

Widoczne parasole kawiarni "Egzotyczna".

Fot. W. Łukaszewicz (źródło fotografii: Miastograf/ Cyfrowe Archiwum Łodzian)

W Łodzi lokal Hortexu uruchomiono 1 maja 1976 roku, w miejscu kawiarni "Egzotycznej" i restauracji "Słoń".

Kawiarnię Egzotyczną, gdzie przede wszystkim przesiadywali malarze, wspominał w swoich fraszkach Jan Sztaudynger:

W Egzotycznej,

łódzkiej kawiarni malarskiej

Ujrzeć cię nagą chęć we mnie najszczersza,

Podchodzę, proszę:

"Pozuj mi do wiersza".

"Dziennik Popularny", rok 1976.

Łódzki Hortex był jednym z największych takich kompleksów - 1600 mkw powierzchni, zatrudniano około 250 osób, produkowano ciasta, torty i oczywiście lody, które można było zjeść na miejscu.

"Dziennik Popularny", rok 1976.

"Dziennik Popularny", rok 1980.

Wnętrze z pieńkiem drzewa, dziesiątki smaków lodów gałkowych, a także legendarny deser "Ambrozja" z bitą śmietaną, bakaliami i polewą.

(źródło fotografii: Łódzkie Kawiarnie | Hort-Cafe - Łódź

(źródło fotografii: Hortex piotrkowska - artykuły | Express Ilustrowany

Wnętrze zdobiła ceramiczna mozaika autorstwa Zbigniewa Władyki - artysty odpowiedzialnego za scenografię kawiarni - przedstawiająca płatek śniegu. W latach 2020-2021 mozaikę zdemontowano i przekazano do Muzeum Włókiennictwa w Łodzi.

Hortex, lata 70/80. XX wieku.

(źródło fotografii: FotoPolska.eu)

Hortex był bardzo popularny wśród młodzieży, było to miejsce randek, tutaj przychodziło się po zakończeniu roku szkolnego, wybierały się tu całe rodziny na niedzielny deser lodowy. Hortex przeżywał prawdziwe oblężenie, ustawiały się do wejścia długie kolejki.

Kolejki przed Hortexem, lata 80. XX wieku.

(źródło fotografii: FotoPolska.eu)

"Dziennik Popularny", rok 1978.

"Dziennik Popularny", rok 1980.

(źródło fotografii: ZDJĘCIA | Express Ilustrowany)

W 1994 roku po prywatyzacji Hortex podzielono na trzy części - powstała łódzka sieć Hort-Cafe, kontynuująca działalność pod starym szyldem.

Rok 2015, zdjęcia wykonane podczas realizacji filmu "Wspólna kamienica" w reżyserii Agnieszki Podkówki. Widoczny budynek i kiosk Hort-Cafe. Fot. Monika Czechowicz.

W ostatnich latach przeprowadzano tutaj remont, który łodzianie mogą "podziwiać" w postaci wyburzonego ogródka.

Po problemach z przepisami i pozwoleniami lokal pod szyldem Hort-Cafe został zamknięty, a w jego miejscu pojawił się sklep Żabka....

Hortex to więcej niż kawiarnia - to symbol historii, smaków i wspomnień PRL-u oraz przemian gospodarczych. Jego powstanie w 1976 roku zapoczątkowało epokę spotkań, pierwszych randek i deserowej rozkoszy :-) Choć mozaika trafiła do muzeum, a lokal zniknął już chyba na zawsze - legenda Hortexu żyje w sercach wielu łodzian.

"Dziennik Łódzki", rok 1984.

Inne firmy, składy i sklepy, które mieściły się przy ulicy Piotrkowskiej:

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

"Rozwój", rok 1899.

"Rozwój", rok 1900.

"Rozwój", rok 1901.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

"Rozwój", rok 1903.

"Rozwój", rok 1905.

"Rozwój", rok 1911.

Lodzer Informations und Hause Kalender, 1911.

"Rozwój", rok 1912.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1912.

"Rozwój", rok 1912.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1912.

"Rozwój", rok 1913.

"Gazeta Łódzka", rok 1915.

"Rozwój", rok 1919.

"Rozwój", rok 1921.

"Rozwój", rok 1922.

Informator Handlowy, rok 1923.

"Republika", rok 1923.

"Nowiny", rok 1924.

"Nowiny", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Ilustrowana Republika", rok 1937.

"Głos Poranny", rok 1938.

Po II wojnie światowej:

"Dziennik Łódzki", rok 1945.

"Dziennik Łódzki", rok 1946.

Handlowo-Przemysłowa Księga Adresowa, rok 1947.

"Dziennik Łódzki", rok 1948.

"Dziennik Łódzki", rok 1949.

"Dziennik Łódzki", rok 1958.

Dzisiaj przy Piotrkowskiej 108 znajduje się mój ulubiony antykwariat Book się rodzi😊

O nas - AntykwariatLodz.pl

antykwariatlodz@tlen.pl

...i na zakończenie sensacyjnie:

"Rozwój", rok 1900.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1911.

"Rozwój", rok 1913.

"Głos Poranny", dodatek ilustrowany, rok 1932.

Niestety, nie udało mi się wejść na podwórko przy Piotrkowskiej 108. Jeśli tak się stanie - dołączę zdjęcia.

Źródła:
Ulica Piotrkowska 108 w Łodzi. Historia posesji w latach 1824-1939.
Michał Domińczak, Artur Zaguła. Typologia łódzkiej kamienicy.
Joanna Podolska, Jakub Wiewiórski. Spacerownik. Łódź filmowa.

Gazeta Wyborcza

uml.lodz.pl