Większość
pomników ma inskrypcje w języku
hebrajskim,
część jest polskojęzyczna.
Cmentarz został założony na gruncie podarowanym miejscowym Żydom
przez Antoniego
Jana Ostrowskiego.
Antoni
Jan Ostrowski herbu
Rawicz (1872-1845)
-
hrabia w Królestwie Kongresowym w 1820 roku i generał.
(źródło
fotografii: Antoni
Jan Ostrowski - Antoni Jan Ostrowski – Wikipedia, wolna
encyklopedia )
Wcześniej wyznawcy judaizmu z Tomaszowa Mazowieckiego grzebali swych zmarłych w oddalonym o kilkanaście kilometrów Inowłodzu.
Do powstania
cmentarza w dużej mierze przyczynił się Dawid Halpern, kupiec i
przewodniczący miejscowej gminy żydowskiej. Jak podaje „Izraelita”
z 22.08.1878 roku:
„Oprócz zakupienia karawanu do przewożenia zmarłych, których wożono zwykłymi kolasami, wprowadził on również inne, ważne ulepszenia, jak mur wokół cmentarza oraz ustanowił przepisy cmentarne".
„Oprócz zakupienia karawanu do przewożenia zmarłych, których wożono zwykłymi kolasami, wprowadził on również inne, ważne ulepszenia, jak mur wokół cmentarza oraz ustanowił przepisy cmentarne".
W
tym samym czasie rabin Lejke Zilber zorganizował bractwo pogrzebowe
Chewra Kadisza. W 1888 roku
na cmentarzu pochowano Jakuba Eliasza Wieliczkera, syna Abrahama (1809-1888), cadyka i dajana
w Tomaszowie Mazowieckim. Na cmentarzu znajdują się też ruiny (a
właściwie to już ostatnie ślady)
po ohelu
kryjącego
szczątki rabina, zwanego „Eliaszem
Jakubem z Tomaszowa”. Wieliczker był długoletnim rabinem
tomaszowskim, cadykiem i przewodniczącym sądu rabinicznego w
Tomaszowie Mazowieckim. W latach 1864-1878 zbudował Wielką Synagogę
w Tomaszowie Mazowieckim.
Podczas
II wojny światowej cmentarz służył jako miejsce pochówku ofiar
tomaszowskiego getta.
W latach Zagłady cmentarz stał się miejscem licznych egzekucji, dokonywanych na Żydach przez Niemców. Ofiary grzebano w zbiorowych mogiłach. Tu również składano zwłoki osób zmarłych lub zabitych na terenie miejscowego getta. Na cmentarzu pochowano między innymi 21 osób zamordowanych w dniu 21 marca 1943 roku w trakcie tzw. „akcji purimowej” oraz wieloletniego dozorcę cmentarza Jechiego Ajzmana, zabitego przez Niemców w miejscu jego pracy. Księga pamięci Tomaszowa wspomina, że „Cmentarz żydowski zapełnił się wieloma grobami dorosłych i dzieci, bezlitośnie zabijanych przez policję za próby opuszczenia getta w poszukiwaniu żywności. Ciała były zbierane przez żydowską policję i układane na wozach, które w drodze na cmentarz pozostawiały na drodze plamy krwi. Krewnym nie zezwalano na udział w pochówku, nie było też ceremonii religijnych. Wozy opróżniano do bezimiennych masowych grobów, razem z ciałami zmarłych na tyfus i ofiar tortur”.
Na polecenie niemieckiego okupanta część pomników nagrobnych wyrwano z cmentarza i użyto do prac budowlanych na terenie miasta. Niektóre z tych macew wróciły na cmentarz w okresie powojennym.
Po obu stronach alei głównej znajdują się mogiły i pomniki ofiar Zagłady:
Pomnik ku czci 21 Żydów zamordowanych przez oprawców hitlerowskich w tzw. akcji purimowej w dniu 21 marca 1943 roku.
W latach Zagłady cmentarz stał się miejscem licznych egzekucji, dokonywanych na Żydach przez Niemców. Ofiary grzebano w zbiorowych mogiłach. Tu również składano zwłoki osób zmarłych lub zabitych na terenie miejscowego getta. Na cmentarzu pochowano między innymi 21 osób zamordowanych w dniu 21 marca 1943 roku w trakcie tzw. „akcji purimowej” oraz wieloletniego dozorcę cmentarza Jechiego Ajzmana, zabitego przez Niemców w miejscu jego pracy. Księga pamięci Tomaszowa wspomina, że „Cmentarz żydowski zapełnił się wieloma grobami dorosłych i dzieci, bezlitośnie zabijanych przez policję za próby opuszczenia getta w poszukiwaniu żywności. Ciała były zbierane przez żydowską policję i układane na wozach, które w drodze na cmentarz pozostawiały na drodze plamy krwi. Krewnym nie zezwalano na udział w pochówku, nie było też ceremonii religijnych. Wozy opróżniano do bezimiennych masowych grobów, razem z ciałami zmarłych na tyfus i ofiar tortur”.
Na polecenie niemieckiego okupanta część pomników nagrobnych wyrwano z cmentarza i użyto do prac budowlanych na terenie miasta. Niektóre z tych macew wróciły na cmentarz w okresie powojennym.
Po obu stronach alei głównej znajdują się mogiły i pomniki ofiar Zagłady:
Pomnik upamiętniający śmierć 15 tysięcy Żydów tomaszowskich zamordowanych przez nazistów w Treblince w listopadzie 1942 roku, wystawiony w roku 1947 w piątą rocznicę likwidacji getta tomaszowskiego.
Pomnik i grób 13 osób pochodzenia żydowskiego, mieszkańców Czerniewic, zamordowanych w nocy z 17/18 stycznia 1943 roku, w lesie Czółna/Czółno niedaleko Lubochni.
Akcja purimowa została przeprowadzona 21 marca 1943 roku w dniu żydowskiego święta Purim (14 dzień miesiąca adar według kalendarza żydowskiego). Z obozu pracy przymusowej dla Żydów w Tomaszowie Mazowieckim naziści zabrali do samochodu 21 osób pochodzenia żydowskiego, wywieźli na cmentarz żydowski i tam wszystkich zastrzelili.
Święto Purim, które ma charakter wesoły i karnawałowy, jest obchodzone nawet przez Żydów nieortodoksyjnych. Uczestnicy przebierają się w kostiumy, zakładają maski, często mężczyźni i chłopcy przywdziewają kobiece ubiory, a kobiety i dziewczęta męskie. Tradycyjnie dzieci chodzą od domu do domu i odgrywają przedstawienie purimowe. Eksterminacyjna akcja purimowa przebiegała tuż przed obchodami tego święta.
Obyczaj żydowski nakazuje spełniać w święto Purim dobre uczynki. Niemieckie władze wyraziły zgodę na zorganizowanie święta. Hitlerowcy przygotowali zawczasu listę 21 osób przeznaczonych do eksterminacji (liczba 21 wzięła się stąd, że święto purim przypadało w danym roku na dzień 21 marca). Na tej liście znaleźli się ostatni przedstawiciele miejscowej inteligencji żydowskiej (większość wykształconych Żydów tomaszowskich została zamordowana w kilku akcjach eksterminacyjnych w roku 1942). Funkcjonariusze Schupo wywieźli ich samochodem ciężarowym na cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim. Tam zastrzelili wszystkich i pochowali w zbiorowej mogile. Dwie kobiety, zdając sobie sprawę z tego, co je czeka, próbowały uciekać.
Podczas akcji purimowej zabito kilkunastu przedstawicieli inteligencji żydowskiej i ich najbliższych krewnych.
Żydzi zamordowani podczas akcji purimowej:
dr Motel Kenighajt, lekarz, i jego żona;
Heilel Kościuszko, działacz społeczny i związkowy;
Józef Kozłowski, inżynier;
dr Efroim Mordkowicz, lekarz chirurg, i jego córka Krisza ("Ryszarda") mająca 9 lat;
Menasze Mordkowicz, brat-bliźniak Efroima, krawiec, jego 19-letnia córka Raca („Renia”) i 15-letni syn Alter („Arek”);
dr Izaak Nissenbaum, lekarz;
dr Guta Wein, dentystka, z mężem inzynierem i córką,
Ignacy Rajgrodzki (1914-1943), adwokat, z żoną Ittą Jadwigą z Breslerów;
pielęgniarka Frania (nazwisko nieznane).
Warto zwrócić uwagę na macewy, na
których widnieją oryginalne, przedwojenne polichromie.
Nagrobki
odzwierciedlają zróżnicowanie społeczności żydowskiej Tomaszowa
Mazowieckiego pod względem religijności, obyczajowości i zamożności.
Obok
typowych macew, z tradycyjną symboliką i inskrypcjami w języku
hebrajskim, można znaleźć pomniki o wyszukanych formach i z
epitafiami sporządzonymi przede wszystkim w języku polskim. Do
takich należą m. in. wykonany z czerwonego granitu wspólny
sarkofag Benedykta i Doroty Koral czy nagrobek Chany Perli (Mani)
Warzager, również w formie sarkofagu.
Nagrobki stawiane po wojnie
- na mogile Stanisława Talmana oraz na symbolicznym grobie Bernarda
i Teodory Bierzyńskich - mają formę charakterystyczną dla
pomników z cmentarzy katolickich, a do ich budowy użyto płyty
lastryko.
Altszuler, siostry, uczestniczki powstania styczniowego;
Szlama Załmen Blanket (1844–1924), powstaniec styczniowy;
Bernard Bierzyński (1891–1942), handlowiec, działacz społeczny, właściciel sklepu galanteryjnego;
Dawid Bornsztajn (1860–1933), fabrykant tomaszowski;
Abram Jakubowicz (1883–1933), działacz Bundu, radny miasta Tomaszowa;
Chaim Kantorowicz (1897–1971), działacz związkowy i polityczny, członek KPP, PPR i PZPR, żołnierz Wojska Polskiego, twórca spółdzielni stolarskiej w Tomaszowie Mazowieckim;
Aleksander Landsberg (1859–1928), przemysłowiec, działacz społeczny;
Judel vel Julian Sołowiejczyk (1858–1915), lekarz tomaszowski;
Henryk Steinman-Kamiński (1900–1924), poeta tomaszowski, dziennikarz;
Samuel Steinman (1869–1933), fabrykant sukna;
Bolesław Szeps (1883–1940), fabrykant, działacz społeczny, pierwszy prezes Judenratu;
Pinkus Sznycer (1841–?), dr medycyny, powstaniec styczniowy;
Stanisław Talman (1912–1983), więzień obozów koncentracyjnych;
Fabian Warszawski (1887–1963), lekarz tomaszowski;
Dawid Warzager (1838–1925), powstaniec styczniowy, malarz, twórca wystroju wielkiej synagogi w Tomaszowie Mazowieckim;
Lejbuś Warzager (1881–1942), drugi prezes tomaszowskiego Judenratu (1940-1942);
Salomon Wasserman (1876–1928), finansista, założyciel i dyrektor Banku Ludowego w Tomaszowie Mazowieckim, działacz syjonistyczny;
Eliasz Jakub Wieliczkier (1809–1888), rabin tomaszowski w latach 1857–1888;
Chaim Zachariasz (1895–1939), działacz robotniczy i polityczny, aktywista Bundu.
Beniamin Yaari-Wald i Szlama Birensztok (obaj z miejscowości Holon, Izrael), członkowie Związku Żydów Tomaszowskich w Izraelu;
Beate Kosmala (Niemka z Berlina), badaczka relacji polsko-niemiecko-żydowskich, autorka książki „Juden und Deutsche im polnischen Haus. Tomaszów Mazowiecki 1914-1939” (Berlin 2001);
Piotr Rybak, Michał Rzeźnik (podówczas student hebraistyki), Jerzy Wojniłowicz, Tadeusz Zarębski, mieszkańcy Tomaszowa Mazowieckiego.
Do muru po lewej stronie przytwierdzono kilkadziesiąt macew,
odnalezionych w 1999 roku na posesji przy ul. Mościckiego.
Już w XXI wieku rozebrano budynek dawnego domu przedpogrzebowego. Teren cmentarza jest otoczony murem.
Kilka lat temu
rozebrano dom przedpogrzebowy, ostatecznie zawaliły się też ruiny
ohelu cadyka Eliasza Jakuba Wieliczkiera. Proces dewastacji w pewnym
stopniu zahamowała odbudowa muru cmentarza od strony ulicy Smutnej.
Joanna Podolska. Spacerownik. Śladami Żydów Ziemi Łódzkiej
Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce.
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim (ul. Smutna) | Wirtualny Sztetl
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim Jewish cemetery in Tomaszow Mazowiecki
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim – Wikipedia, wolna encyklopedia
Tomaszow, Poland
Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych
