baedeker łódzki: Kamienica przy ulicy Tuwima i dwaj łódzccy architekci.

czwartek, 5 stycznia 2023

Kamienica przy ulicy Tuwima i dwaj łódzccy architekci.

Okazała, wielkomiejska kamienica przy ulicy Tuwima 36 (dawna ul. Przejazd) została wzniesiona około 1914 roku według projektu architekta Romualda Millera.

Romuald Miller (Müller, 1882-1945) był architektem, inżynierem cywilnym, działającym w Łodzi, a po I wojnie światowej w Warszawie, był również aktywnym lewicowym działaczem politycznym. W 1882 roku ukończył Wyższą Szkołę Rzemieślniczą w Łodzi, a następnie studiował w petersburskim Instytucie Inżynierów Cywilnych, angażując się jednocześnie w wywrotową działalność polityczną. Aresztowania sprawiły, że jego studia przedłużyły się. Mimo problemów, ukończył je ze złotym medalem w 1908 roku. Polityczne zaangażowanie nie przeszkodziło mu objąć w 1907 roku posady inżyniera powiatu piotrkowskiego, a w końcu roku 1909 młodszego architekta miejskiego w Łodzi, na miejsce zmarłego Ignacego Stanisława Stebelskiego. W grudniu 1909 roku otrzymał zezwolenie na prowadzenie praktyki prywatnej i prowadził własne biuro przy ulicy Zielonej 14.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1911.

Miller był członkiem komitetu organizacyjnego Wystawy Rzemieślniczo-Przemysłowej w 1912 roku.

Przeczytaj w baedekerze:

Wystawa Rzemieślniczo-Przemysłowa, rok 1912

W 1912 roku Miller objął stanowisko pomocnika architekta gubernialnego, mieszkając i pracując nadal w Łodzi.

Po 1918 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie objął posadę naczelnika Wydziału Architektonicznego Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych. W latach 20. XX wieku projektował liczne dworce kolejowe, między innymi na trasie Koluszki-Warszawa (Radziwiłłów, Pruszków, Żyrardów) utrzymane w stylu dworkowym. Do jego najbardziej znanych dzieł należy dworzec kolejowy w Gdyni o formach polskiego renesansu (później przebudowany).

Dworzec w Gdyni powstał w latach 1923-1926.

(źródło fotografii: https://infogdansk.pl/)

W okresie swojej pracy w Warszawie Miller zapisał na swoim koncie szereg znaczących realizacji, wśród nich: Dom Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych w Warszawie (1924-1927), budynek Państwowej Wytwórni Aparatów Telefonicznych i Telegraficznych (1929-1930), Szpital Dziecięcy przy ul. Litewskiej (1933-1934). Należał do współorganizatorów SARP (Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej) i był pierwszym jego prezesem w latach 1934-1937, w latach 1937-1939 - przewodniczącym Koła Architektów i Plastyków w Klubie Demokratycznym. Lewicowe zaangażowanie polityczne otworzyło mu drogę do kariery w 1944 roku, gdy objął ponownie stanowisko przewodniczącego SARP. Przerwała ją przedwczesna śmierć. Pochowany został w Alei Zasłużonych na Powązkach.

W jego życiorysie twórczym działalność w rodzinnym mieście była tylko pięcioletnim epizodem. Bardziej znaczący był okres warszawski obejmujący lata międzywojenne. Ocena jego dorobku z okresu łódzkiego jest utrudniona, ponieważ - tak jak i inni architekci miejscy - sygnował kopie planów wykonanych przez innych twórców. Sprawia to, że przypisuje mu się autorstwo budowli, które są dzielem innych architektów.

Romuald Miller zaprojektował między innymi kamienicę przy ulicy Piotrkowskiej 113 (1911-1912), łączącą cechy klasycyzujące i modernistyczne, która symetrią fasady z dwoma bocznymi dominantami przypomina bardzo tę przy ulicy Tuwima 36.

Zanim powstała piękna wielkomiejska kamienica przy ulicy Tuwima, którą dziś możemy podziwiać, właścicielem parceli był doktor Karol Jonscher, a po jego śmierci w 1907 roku - jego synowie Karol Gustaw, lekarz pediatra, profesor Uniwersytetu Poznańskiego i Jan Walenty.

Karol Jonscher (1850-1907)

- lekarz, społecznik.

Przeczytaj w baedekerze:

Doktor Karol Jonscher - łódzki Judym?

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1902.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1909.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 19

Pierwszym właścicielem tej pięknej wielkomiejskiej kamienicy był Samuel (Szmul) Lubiński.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1912.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Po I wojnie światowej mieszkał tu architekt Leon Lubotynowicz.

Leon (Lew) Lubotynowicz (urodził się w 1867 roku, zmarł najprawdopodobniej w Łodzi, data śmierci nie jest znana) – polski architekt, inżynier technolog, projektant wielu łódzkich kamienic, fabryk i gmachów przed I wojną światową i w okresie międzywojennym, w 1919 roku kandydat do Rady Miejskiej w Łodzi.

"Führer durch Łódź", przewodnik Cezarego Rychtera, rok 1893.

Pierwsza informacja o działalności Lubotynowicza w Łodzi pochodzi z 1890 roku, kiedy był właścicielem biura technicznego czynnego przy ulicy Piotrkowskiej 83, zajmującego się sporządzaniem projektów budynków przemysłowych i mieszkalnych, nadzorami budowlanymi, wykonywaniem instalacji ogrzewczych i wodociągowych. W reklamie prasowej napisano: „Projekty, plany i kosztorysy budynków fabrycznych i domów mieszkalnych. Obmurowywanie kotłów z uwzględnieniem możebnie małego zapotrzebowania węgla. Ogrzewanie parowe fabryk i domów mieszkalnych, wodociągi, zlewy kuchenne, kąpiele domowe, plany i formalności niezbędne przy instalacji elektrycznego oświetlenia”.

"Łodzianin", rok 1893.

W 1899 Lubotynowicz pracował jako inżynier w fabryce Towarzystwa Akcyjnego Szai Rosenblatta.

Fabryka Szai Rosenblatta, ulica Żwirki 36.

"Führer durch Łódź", 1898.

Przeczytaj w baedekerze:

Łódź, ulica Żwirki 36 - Przedsiębiorstwo Szai Rosenblatta.

Towarzystwo Kredytowe Miasta Łodzi zatrudniało Lubotynowicza jako członka komisji budowlanej zajmującej się oceną stanu i wartości budowli. W latach 1899-1914 mieszkał i miał biuro przy ulicy Rozwadowskiej (obecnie ul. Ludwika Zamenhofa) 4.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1911.

W 1920 mieszkał przy ul. Przejazd (obecnie ul. J. Tuwima) 30, w 1923 przy Przejazd 36, a w 1937 przy ulicy Piotrkowskiej 175.

Tuwima 36.

Piotrkowska 175.

Księga adresowa m. Łodzi, 1937-1939.

W 1909 roku Leon Lubotynowicz nadzorował budowę 51 domów z 425 wówczas realizowanych.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

W latach 1937–1939 był Lubotynowicz członkiem Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej w Łódzkim Oddziale (mieszczącym się przy ulicy Piotrkowskiej 102).

Księga adresowa m. Łodzi, 1937-1939.

Zrealizowane projekty Lubotynowicza w Łodzi:

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

oficyna gospodarcza na posesji Chaima Jankiela Wiślickiego przy ul. Piotrkowskiej 83, (1894)
dwupiętrowa przędzalnia zakładów Karola Steinerta przy ul. Piotrkowskiej 274/276 (1894–1895),
budynki fabryki Józefa Balle przy ul. Dzikiej 72 (obecnie ul. H. Sienkiewicza) (1898).

w 1909 wykonał dla Jana Witolda Starowicza (przez 35 lat był dyrektorem administracyjnym w pobliskich Zakładach Przędzalniczych Leonhardt, Woelker i Girbardt przy Placu Leonarda obecnie Plac Niepodległości) projekt domu z elementami „stylu zakopiańskiego”, z figurą górala w fasadzie (autorstwa Władysława Czaplińskiego), określanego potocznie jako „dom pod góralem” przy ulicy Piotrkowskiej 292 (1909-1910).

willa Ryszarda Schimmela przy ulicy Karolewskiej 1 (przebudowa w latach 1909–1910)

Czytaj w baedekerze:

Secesja przy ulicy Karolewskiej – dom Ryszarda Schimmela.

kamienica M. Szyffera przy ul. Piotrkowskiej 187, (1910)
kamienica O. Dreslera przy ul. Piotrkowskiej 174, (1910)

projekt pałacu Roberta Steinerta, następnie Fryderyka Wilhelma Schweikerta, przy ulicy Piotrkowskiej 262/264 (obecnie Instytut Europejski w Łodzi) z lat 1910-1911 (także nadzór nad budową) – symetrycznie zakomponowane założenie pałacowo-parkowe w duchu francuskim, reprezentujące styl klasycyzującego baroku („styl około 1800”); autorstwo nie jest pewne, choć jego podpis widnieje na kopii projektu budowli, ale często projekt ten przypisuje się architektowi Romualdowi Millerowi.
oficyna na posesji R. A. Bechtolda przy ul. Piotrkowskiej 132 (1911).
kamienica E. Hamburskiego przy ul. Północnej 55 (1923–1925),

dom (willa) dla Ignacego Rassalskiego przy ulicy Pustej 4/6 (obecnie ul. St. Wigury), z neobarokową fasadą (1925).

Czytaj w baedekerze:

- sznury, liny i powrozy... czyli firma Ignacego Rassalskiego.

Wspomnieć warto niezrealizowany projekt z 1909 roku podwójnej rezydencji braci Emila i Karola Steinertów przy ul. Piotrkowskiej 272ab, o formach neogotyku angielskiego, zastąpiony zrealizowanym projektem Alfreda J. Balckego.

Przed 1939 rokiem przy Tuwima 36 mieściła się również Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Łodzi i siedziba Stowarzyszenia Zawodowych Sprzedawców i Pracowników Pism.

Po 1945 roku mieściła się tutaj Warszawska Wytwórnia Grzejników Elektrycznych. „AERO” S-ka z o. o.

W poźniejszych latach budynek należał do TP SA. W 2010 roku władze Łodzi nabyły budynek, z przeznaczeniem na I komisariat, gdyż jego dotychczasowa siedziba przy al. Kościuszki 19 była w fatalnym stanie, a remont uznano za nieopłacalny (koncepcję budowy nowego gmachu, który pierwotnie planowano wznieść na działce przy ul. Traugutta 19, porzucono ze względu na wysokie koszty – 40 mln złotych).

W 2009 roku zainstalowano tu na potrzeby komisariatu centralę telefoniczną i wyremontowano pomieszczenia na czwartym piętrze budynku. Zmieniono również rozkład pomieszczeń na poszczególnych kondygnacjach. Budynek został przekazany policji w 2011 roku.

W 2015 roku w kamienicy przy Tuwima 36 rozpoczął się kolejny remont, miała stać się ona siedzibą Centrum Sterowania Ruchem (CSR).

W 2017 roku Magistrat ogłosił przetarg na remont i przebudowę zabytkowego budynku. Po remoncie wprowadzić mieli się do niego pracownicy Zarządu Dróg i Transportu.

Wykonawca odnowił i wzmocnił dach frontowy sześciokondygnacyjnego budynku i lewej oficyny, wykonał kilkanaście robót wewnątrz (m.in. nowe instalacje, stropy, ściany i posadzki), odnowił elewację.

Miał być również zaaranżowany na nowo dziedziniec...

Wpisana do ewidencji zabytków dawna siedziba Telekomunikacji przemieniona została na potrzeby ZDiT.

W bramie kamienicy przy Tuwima 36 mieszkają dwa krasnale.

Małe ludki stoją u wjazdu na teren posesji, trzymając ogromne tarcze. Na tarczach widoczny jest napis „Lodz Otto Goldammer”.

Otto Goldammer miał w Łodzi od. ok. 1854 roku przy ulicy Widzewskiej 66 (dzisiaj ulica Kilińskiego) fabrykę maszyn oraz odlewnię żelaza.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

Łódzkie krasnale są bardzo odporne - zabezpieczają narożniki bram czy przejazdów bramnych przed obijaniem ich przez wjeżdżające pojazdy.

W podwórzu kamienicy, pomiędzy oficynami widzimy cztery bardzo interesujące włazy kanalizacyjne (dekle uliczne).

Dekle są okrągłe, na ich obwodzie widnieje napis pisany cyrylicą, z datą: "братья целль строителная кoнтoра 1910" (Kantor budowlany Braci Zell 1910).

Firma „Bracia Zell” była przedsiębiorstwem budowlanym. Po zabudowaniu kolejnej posesji mieszkaniowej, pozostawiała po sobie taki odlew użytkowy stanowiący reklamową pieczęć firmową. Odlewy te mogły pochodzić z sąsiadującej z nią Fabryki Maszyn i Odlewni Żelaza Franciszka Greenwood’a (przy obecnej ulicy Sienkiewicza 78, dawnej Mikołajewskiej).

"Lodzer Zeitung", 1895.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1910.

W Łodzi takich klap zachowało się około 30 i często kryły one urządzenia do zaopatrzenia posesji w wodę (w 1910 roku miasto nie posiadało jeszcze ogólnej kanalizacji).

Przeczytaj w baedekerze:

Miasto bez kanalizacji, czyli dawne łódzkie studnie i… rynsztoki.

"Uśmiechnij się" , czyli historia... łódzkich wodociągów

Zachowały się również włazy z Fabryki Maszyn i Odlewni Żelaza Otto Goldammera (o tej firmie była już mowa, możliwe, że przy Tuwima 36 krasnale-odbojniki i włazy wykonała ta sama firma) oraz kilkanaście innych, m.in. zdobionych heksagramem.

"Lodzer Tageblatt", 1881.

Kamienica przy Tuwima posiada bardzo bogato zdobioną fasadę, pięć kondygnacji z poddaszem użytkowym.

Jest to budowla symetryczna z bocznymi dominantami. Tego typu kamienice idealnie nadają się na główne "tworzywo" miejskiej zabudowy obrzeżnej. Ich regularność i prostota struktur pozwala na szybkie ich przyswojenie przez przechodnia. Racjonalność i porządek fasady odzwierciedla marzenie o racjonalności i porządku społeczności zamieszkującej miasto. Dość ścisłe zasady, tworzące ramy dla zindywidualizowanych rozwiązań, metaforycznie odwołują się do tradycyjnej wizji społeczeństwa, w którym przyjmowane normy zachowań nie zabijają osobowości, ale tworzą dobrą podstawę dla stabilności wspólnoty miejskiej. Kamienice z dominantami bocznymi należą do najbardziej przestrzennych jeśli chodzi o fasadę. Co prawda rzadko mają bogatą dekorację rzeźbiarską, ale niemal wszystkie posiadają elementy powiększające powierzchnię mieszkalną, wchodzące w linię ulicy (balkony, wykusze). Wchodzą one w interakcję z miastem i dają przechodniom wrażenie przestrzennej gry, poczucie kształtowania bryły a nie płaskiej powierzchni elewacji.