Willa
Edwarda i Matyldy (z domu Scheibler) Herbstów wchodzi w skład kompleksu
fabryczno-mieszkalnego na Księżym Młynie, który był własnością Karola Wilhelma
Scheiblera (1821-1881) – twórcy największego przedsiębiorstwa włókienniczego
branży bawełnianej na ziemiach polskich.
Najbogatszy przemysłowiec Łodzi skupił w swym ręku prawdziwe imperium, na które
składały się cztery kompleksy fabryczno-mieszkalne, co stanowiło na początku XX
wieku 1/7 części miasta.
.„Księży
Młyn” to największy w Łodzi planowo założony zespół składający się z budowli
fabrycznych, rezydencji ich właściciela oraz osiedla domów robotniczych wraz z
budynkami o charakterze socjalnym. Powstał w latach 1870-1877 i był
prawdopodobnie dziełem jednego architekta – Hilarego Majewskiego (1838-1892).
Został zaplanowany jako całość tworząc przejrzysty układ, w pełni funkcjonalny
z zachowaniem symetrii i regularności zabudowy. Stanowił zamkniętą całość,
samowystarczalną dzielnicę, niezwykłe miasto w mieście.
Jednym
z elementów tego zespołu fabryczno-mieszkalnego była rezydencja fabrykanta.
Willa była prezentem ślubnym Karola Scheiblera dla jego najstarszej córki
Matyldy Zofii (1856-1939) i jej męża Edwarda Herbsta (1844-1921).
Edward August Maurycy Herbst
- urodził
się 21 października 1844 roku w Radomiu, zmarł 6
czerwca 1921 w Sopocie – przemysłowiec (włókiennictwo), syn Edwarda
(kupca, przybyłego z Saksonii) i Ludwiki z Vonderheidenów. Był absolwentem Warszawskiej
Szkoły Handlowej. Rozpoczął pracę w fabryce Karola Scheiblera w 1869
roku. W 1874, po kilku latach kariery zawodowej, został dyrektorem zarządzającym
przedsiębiorstwem, a po ślubie z najstarszą córką Scheiblera Matyldą stał się
współwłaścicielem fabryki.
Na
otrzymanym w posagu folwarku, ciągnącym się na wschód od fabryki,
wzniesiono w 1876 willę dla nowożeńców według projektu architekta Hilarego
Majewskiego.
Po
śmierci Karola Scheiblera w 1881 Edward Herbst wraz ze spadkobiercami
Scheiblera, synami Karolem i Adolfem oraz zięciem Georgiem von Kramstem,
utworzyli spółkę akcyjną, której głównym dyrektorem został Herbst.
Był mecenasem „Dziennika
Łódzkiego”, któremu w 1885 kupił drukarnię; wieloletnim prezesem Banku
Handlowego w Łodzi.
Zakupiony
w Sopocie niewielki dom letniskowy rozbudował w 1896 do kształtu
wieloobiektowej rezydencji (willa przy ulicy T. Kościuszki 29), w której coraz
częściej przebywał przed wybuchem I wojny światowej, aż w końcu w 1919 roku zamieszkał w niej na stałe wraz z żoną i gdzie
zmarł. W kręgu tamtejszej polskiej społeczności był znanym filantropem na jej
rzecz, np. sfinansował zakup trzech dużych dzwonów dla nowo budowanego kościoła
„Gwiazda Morza”, za znaczną w tamtych czasach sumę 7500 mk, ale też angażował
się finansowo przy budowie sopockiego hotelu „Werminghoff”.
Za gorliwość
okazaną przy dziele budowy cerkwi św. Aleksandra Newskiego w Łodzi przy
ul. Widzewskiej (ob. ul. Kilińskiego 56) został odznaczony w
październiku 1884 orderem Świętego Stanisława II klasy. W
październiku 1888 roku otrzymał Order Świętej Anny II klasy.
Został
pochowany w Sopocie. Syn Herbsta, Leon był ostatnim właścicielem willi Herbstów
przy ul. Przędzalnianej w Łodzi.
"Rozwój", rok 1921.
- najstarsza córka
Karola Wilhelma Scheiblera i Anny Scheibler (z domu Werner). Urodziła się w 1856
roku. W 1875 roku wyszła za mąż za Edwara Augusta Herbsta, dyrektora
generalnego w zakładach ojca. Zmarła w 1939 roku w Sopocie.
"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny do "Kuriera Łódzkiego", rok 1939.
Usytuowanie
willi Herbstów było ściśle związane z budową całego kompleksu na Księżym
Młynie, a bezpośrednie sąsiedztwo fabryki tworzyło z nią strukturalną całość,
co nawiązywało do idei „wspólnego dachu nad mieszkaniem i produkcją”.
Dzisiaj
Rezydencja „Księży Młyn” – to unikatowe w skali kraju i Europy muzeum wnętrz
fabrykanckich z przełomu XIX i XX wieku.
Jest
to willa dwukondygnacyjna, nawiązująca do dojrzałego renesansu włoskiego,
oparta na klasycznych wzorcach Andrei Palladio i Sebastiano Serlio.
Willa
położona jest nad stawem, w parku, wraz z budynkami gospodarczymi i okazałą
oranżerią. Elewacje posiadają szlachetne proporcje, z umiarkowanie zastosowanym
detalem w postaci boniowania, zakończenia okien trójkątnymi naczółkami,
oflankowania okien pilastrami i półkolumnami o różnych kapitelach, oraz
ozdobnych krat w oknach parteru.
Reprezentacyjne
wejście do willi, osłonięte kolumnowym portykiem znajduje się w północnej
elewacji.
W
środkowym ryzalicie fasady zachodniej na uwagę zasługuje nisza w formie aediculi, w której umieszczona została
figurka prządki – symbol przemysłowej działalności właścicieli. Podobną
alegorię przedstawia witraż klatki schodowej.
Bogaty
był też zespół budynków pomocniczych willi.
Rozbudowane zaplecze gospodarcze
rezydencji stanowi trzyskrzydłowa oficyna.
W oficynie zwanej szwajcarską ze
względu na szachulcowe dekoracje piętra i kształt dachów mieściła się kuchnia,
spiżarnia i inne pomieszczenia pomocnicze oraz pokoje mieszkalne na piętrze.
W
latach dziewięćdziesiątych XIX wieku wzniesiono budynki stajni i wozowni. W
znajdującym się w pobliżu piętrowym budynku z wieżą była powozownia, stajnia
oraz mieszkania dla stajennych.
Architektem budynku w stylu renesansu francuskiego, który powstał w latach 1891-1893 był Adolf Seligson (Zeligson).
W pomieszczeniach urządzono galerię wystaw czasowych gdzie odbywają się wystawy zarówno sztuki dawnej, jak i współczesnej.
STRONA GALERII SZTUKI DAWNEJ: TUTAJ
Do
zespołu willowego przylega nieregularny ogród wzorowany na parkach angielskich.
Całość
otoczona była ogrodzeniem z dwiema kordegardami, zachowanymi do dziś.
Ogród
rozpościerający się nad stawem, z założeniem ogrodowo-parkowym dodaje malowniczości
całej posiadłości. W sąsiedztwie znajdował się stuhektarowy majątek rolny.
W
roku 1877 willę powiększono o dobudowaną salę balową utrzymaną w stylu
klasycystycznym (wiktoriańskim) i oranżerię.
Dziś w oranżerii można napić się dobrej kawy.
Willa
była zamieszkana przez Herbstów najprawdopodobniej do końca 1941 roku. Leon
Herbst (1880-1942), który odziedziczył rezydencję po rodzicach zmarł
bezpotomnie w Wiedniu.
Po
wojnie w wyniku zmian ustrojowych zmienili się również użytkownicy budynku, który
z czasem zatracił swój pierwotny układ wnętrz poddawanych stopniowej
dewastacji.
W
1972 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków. Do dawnej świetności
przywróciło je Muzeum Sztuki. Muzeum posiadające bogatą kolekcję mebli i
rzemiosła artystycznego stanowiącego w swoim czasie wyposażenie fabrykanckich
rezydencji wystąpiło z inicjatywą urządzenia wnętrz stylowych bogatego
mieszczaństwa z przełomu XIX i XX wieku.
"Dzienik Łódzki", rok 1970.
W 1976 roku rozpoczął się długoletni
remont, którego celem było odtworzenie pierwotnej koncepcji architekta. Na
podstawie przekazów źródłowych, dokumentacji fotograficznej oraz w wyniku
analizy porównawczej innych budowli tego typu odtworzono wnętrza podkreślające
specyficzny charakter domu łódzkiego przemysłowca końca XIX wieku.
"Dziennik Łódzki", rok 1990.
Willa
posiada bardzo przejrzysty układ wnętrz z obszerną klatką schodową, salonem na
osi oraz trzema pomieszczeniami w bocznych traktach.
Charakterystyczny
układ pomieszczeń wyznaczał reprezentacyjny charakter parteru gdzie znajdowały
się salony gościnne -
- pokoje w stylu orientalnym...
Rodzinny charakter pokoi na piętrze zdominowane są przez apartamenty pana i pani domu.
- gabinety
Zachowane
elementy wystroju świadczyły o bogatym wyposażeniu i różnorodności stylowej.
Wnętrza w których odtworzono ich pierwszy układ wyposażone zostały w stylowe
meble, bibeloty oraz obrazy pochodzące ze zbiorów własnych muzeum.
Część kolekcji
uzupełniono zakupami, część stanowią darowizny oraz nieliczne depozyty od osób
prywatnych i innych muzeów. Wiele z tych przedmiotów stanowiło wyposażenie
rezydencji łódzkich fabrykantów.
Z oryginalnego
wyposażenia ocalało wiele stałych elementów wystroju – piece...
... boazerie, sztukaterie oraz większość witraży.
Cenną pamiątką po rodzinie Herbstów jest neobarokowy żyrandol, znajdujący się w reprezentacyjnym salonie lustrzanym.
Jedynym pomieszczeniem, które zachowało swój pierwotny wystrój jest znajdujący się w południowo-wschodnim narożniku pokój myśliwski -
- w stylu niemieckiego renesansu, z bogatymi boazeriami ze scenami myśliwskimi w formie intarsji, kryjącymi różnego rodzaju szafki na akcesoria myśliwskie.
Rezydencja
„Księży Młyn” została uroczyście otwarta jako muzeum wnętrz fabrykanckich w
dniu 28 grudnia 1990 roku.
W1991
roku ze renowację rezydencji Muzeum Sztuki otrzymało honorowy medal „Europa
Nostra 1990” przyznawany przez Międzynarodową Federację Towarzystwa Odnowy
Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego z siedzibą w Hadze.
Wręczenia medalu dokonał Prezes Fundacji Hans de Koster, a kopia odznaczenia
została wmurowana w elewację willi. Członkiem organizacji „Europa Nostra” jest
Towarzystwo Opieki nad zabytkami.
Rezydencja
„Księży Młyn” jest pierwszym muzeum w Polsce, które otrzymało tę prestiżową
nagrodę. Obecnie należy do najczęściej i najliczniej odwiedzanych muzeów w
regionie łódzkim będąc integralną częścią unikalnego XIX-wiecznego zespołu
mieszkalno-przemysłowego, w którym odnaleźć można klimat i swoisty urok fabrykanckiej
rezydencji z XIX wieku.
Muzeum
oprócz tradycyjnego zwiedzania oferuje dzieciom i młodzieży szkolnej lekcje
muzealne, odbywające się w wybranych wnętrzach, dając możliwość poznania charakterystycznych
dla XIX wieku stylów, kultury i obyczajowości.
W „Rezydencji
„Księży Młyn” odbywają się koncerty, których repertuar i oprawa nawiązuje do
XIX-wiecznych salonów muzycznych oraz Łódzkie Spotkania Historyczne
popularyzujące historię i dziedzictwo kulturowe Łodzi i regionu łódzkiego.
Oficjalna
strona muzeum: TUTAJ
Rezydencja
„Księży Młyn” stanowi dzisiaj perełkę w łódzkiej architekturze willowej XIX
wieku.
Pałac
Herbsta
Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi
ul. Przędzalniana 72
90 - 338 Łódź herbst@msl.org.pl
źródła:
Małgorzata
Laurentowicz-Granas, Joanna Manżett-Kubiak. Pałace Ziemi Obiecanej”.
Cezary
Pawlak. Rezydencja „Księży Młyn. Historia i współczesność [w: O Księżym Młynie.
Historia-architektura-ogrody. Materiały z sesji zorganizowanej w Rezydencji
Księży Młyn przez Oddział Łódzki Towarzystwa Opieki nad Zabytkami oraz Muzeum
Sztuki Rezydencja Księży Młyn, red. Wiesław Kaczmarek].
pl.wikipedia.org
Fot.
Monika Czechowicz
Fot.
archiwalne Matyldy i Edwarda Herbstów pochodzą ze stron:
pl.wikipedia.org